سودان: ایران و روسیه در جبهه‌ٔ جدید دریای سرخ
نویسنده: ایدن جی. سیماردون ــ
با پیشروی‌های گسترده‌ی نیروهای تحت حمایت ایران و روسیه در سودان، تهران و مسکو در تلاش‌اند تا با تثبیت موقعیت راهبردی خود در دریای سرخ، شکست‌هایشان در سوریه را جبران کنند.
وزیر امور خارجه‌ی سودان، علی الشریف، در تاریخ ۱۲ فوریه اعلام کرد که سودان با ایجاد پایگاه دریایی روسیه در سواحل دریای سرخ موافقت کرده است. این اقدام، پس از از دست رفتن پایگاه‌های سوریه به دنبال سرنگونی بشار اسد در دسامبر گذشته، جایگاهی حیاتی برای مسکو فراهم می‌کند.
این تحول، همزمان با پیشروی‌های سریع نیروهای مسلح سودان (SAF)، از جمله تسلط بر مرکز خارطوم و تصرف شهر استراتژیک ام‌روابه، و همچنین افزایش حمایت‌های بین‌المللی از آن در جنگ داخلی با نیروهای پشتیبانی سریع (RSF) تحت حمایت امارات رخ داده است.
تا اوایل سال ۲۰۲۴، روسیه عمدتاً از RSF حمایت می‌کرد، اما تغییر موضع آن باعث شدکه مسکو به ایران – که از حامیان اصلی SAF است – نزدیک‌تر شود، همکاری SAF با اوکراین کاهش یابد و همچنین منافع روسیه در ایجاد پایگاه دریایی در بندر سودان تأمین گردد.
تأثیر گستردۀ پیشروی‌های نیروهای مسلح سودان تنها محدود به این کشور شمال آفریقایی نیست، بلکه در سراسر غرب آسیا که در این جنگ نیابتی درگیر است، احساس می‌شود.
RSF از حمایت امارات، ارتش ملی لیبی، چاد و تا پیش از این روسیه و کنیا برخوردار بود. در مقابل، SAF از مصر، اریتره، عربستان سعودی، اوکراین، ترکیه، ایران و اکنون روسیه حمایت می‌شود. این ائتلاف‌ها گاه دچار تغییر شده‌اند، زیرا منافع متعددی از ذخایر طلای سودان تا قراردادهای تسلیحاتی پرسود موجب تغییر در وفاداری‌ها شده است.
با این حال، بزرگ‌ترین پیامد ادامه پیشروی‌های SAF در عرصه ژئوپلیتیک خواهد بود. با توجه به اینکه ساحل دریای سرخ سودان در میانه اسرائیل و یمن قرار دارد، حمایت ایران از SAF می‌تواند جایگاهی برای محور مقاومت که تضعیف شده، فراهم کند و روابط اسرائیل – سودان را که بر اساس توافقات ابراهیم در سال ۲۰۲۰ شکل گرفته بود، به خطر بیندازد.
میزان نفوذ ایران در سودان بستگی به این دارد که کشورهای غربی و متحدانشان تا چه حد از SAF حمایت کرده یا در مسیر آن مانع‌تراشی کنند.
علت جنگ داخلی کنونی
سودان تقریباً هر سال از زمان اعلام استقلال خود در ۱۹۵۶ درگیر جنگ داخلی بوده است. در ۱۹۸۹، عمر البشیر نخست‌وزیر وقت، صادق المهدی را سرنگون کرد و خارطوم را با ایران همسو ساخت. ایران در ازای دسترسی به بندر سودان در دریای سرخ، تسلیحات در اختیار این کشور قرار داد. حمایت ایران، به‌ویژه به‌دلیل نسل‌کشی در دارفور، جنجال‌برانگیز بود.
با این حال، روابط دو کشور به تدریج رو به تیرگی گذاشت، زیرا سودان در کشمکش عربستان و ایران، جانب ریاض را گرفت. از ۲۰۱۴، سودان همه مراکز فرهنگی ایران را تعطیل و دیپلمات‌های ایرانی را اخراج کرد. سال بعد، این کشور نیروهای RSF را برای پشتیبانی از ائتلاف تحت رهبری عربستان علیه نیروهای انصارالله در یمن اعزام کرد.
در ۲۰۱۶، سودان، همراه با دیگر کشورهای عربی، روابط خود را با ایران قطع کرد. این اقدام پس از آن صورت گرفت که معترضان ایرانی به اعدام روحانی برجسته شیعه، شیخ نمر باقر النمر واکنش نشان داده و به اماکن دیپلماتیک سعودی حمله کردند. در همان سال، سودان فرایند عادی‌سازی روابط با اسرائیل را نیز آغاز کرد.
در ۲۰۱۹، اعتراضاتی در سودان علیه افزایش هزینه‌های زندگی شکل گرفت. در آوریل همان سال، ارتش سودان ـــ که شامل عناصر نیروهای SAF و RSF بود ـــ دولت را سرنگون کرد. اما در آوریل ۲۰۲۳، کشمکش قدرت میان SAF و RSF به جنگی تمام‌عیار تبدیل شد، زمانی که RSF فرودگاه خارطوم، کاخ ریاست‌جمهوری، و چندین پایگاه نظامی کلیدی را تصرف کرد. با وجود این تحولات چشمگیر، سودان همچنان به عادی‌سازی روابط خود با رژیم اشغالگر ادامه داد.
از جنگ داخلی تا جنگ نیابتی
با طولانی شدن جنگ، قدرت‌های خارجی وارد مداخله شدند. امارات متحده عربی که پیش‌تر در مقابله با جنبش مقاومت انصارالله یمن با RSF همکاری کرده بود، از این گروه حمایت کرد و در ازای ارسال تسلیحات، طلا از مناطق تحت کنترل RSF دریافت می‌کرد. در نتیجه آن، حجم زیادی از طلا از این مناطق در غرب سودان به خارج صادر می‌شود.
امارات این ارتباط را مخفی نگه داشت و درصدد بود بندری جدید در دریای سرخ، در مناطق تحت کنترل SAF تأسیس کند. اما پس از افشای حمایت آن از RSF، این پروژه لغو شد. به‌طور گسترده‌ای باور بر این است که بدون حمایت امارات، RSF کاملاً فرو می‌پاشد.
چاد، همسایه‌ی غربی سودان، نیز با ارسال سلاح از RSF حمایت می‌کند. ارتش ملی لیبی نیز در ازای قاچاق کالاهایی مانند طلا، حشیش و خودروهای سرقتی به RSF کمک می‌کند.
روسیه برای حفاظت از استخراج معادن طلای خود پیش از جنگ، از RSF حمایت می‌کرد. اما سال گذشته، مسکو موضع خود را تغییر داد و برای دسترسی به بندر سودان، به حمایت از SAF روی آورد. کنیا نیز پیش‌تر RSF را به رسمیت می‌شناخت، اما اکنون از SAF حمایت می‌کند.
بزرگ‌ترین حامی SAF، مصر است که نه‌تنها تأمین کننده سلاح آن است، بلکه مستقیماً با حملات هوایی و اعزام نیرو درگیر هم شده است. قاهره امیدوار است SAF به متحدی قابل‌اتکا علیه اتیوپی تبدیل شود، کشوری که مصر آن را به سرقت آب نیل متهم می‌کند. اما مهم‌ترین انگیزه‌ی مصر، بازگرداندن ثبات و جلوگیری از موج پناهجویان است. هر زمان که SAF دچار عقب‌نشینی شد، مصر از مداخله‌ی مستقیم خود کاست.
ترکیه نیز از طریق مصر به SAF سلاح ارسال می‌کند. اوکراین نیرو اعزام کرده است، ابتدا برای مقابله با روسیه و اکنون برای آموزش نیروی هوایی سودان. اریتره که با سودان مرز مشترک دارد، از میلیشیاهای متحد با SAF حمایت کرده است.
با این حال، غافلگیرکننده‌ترین مورد، نقش ایران است. پس از قطع روابط و عادی‌سازی روابط با اسرائیل، SAF تغییر مسیر داده و به‌دنبال حمایت ایران رفته است.
یکی از دلایل نزدیکی دوباره، ناچاری محض بود. در طول سال ۲۰۲۳، SAF به‌طور مداوم مناطق تحت کنترل خود را از دست داد و در آستانه‌ی از دست دادن پایتخت و دومین شهر بزرگ کشور، ام‌درمان، قرار گرفت. مهم‌ترین متحد آن، مصر، از مداخله‌ی مستقیم عقب‌نشینی کرد، زیرا از عملکرد SAF ناامید شده بود و باید بر بحران اقتصادی داخلی خود تمرکز می‌کرد.
بهبود روابط ایران و عربستان سعودی الگویی برای سودان ایجاد کرد تا از آن پیروی کند. علاوه بر این، وقتی SAF متوجه شد که امارات از RSF حمایت می‌کند، موضع آن بیش از پیش با ایران همسو شد، زیرا تهران از دولت صنعا در برابر نیروهای نیابتی امارات در یمن حمایت می‌کند.
با آغاز نسل‌کشی اسرائیل در غزه، ایران انگیزه‌ی بیشتری برای همکاری با سودان پیدا کرد، کشوری که در میانه مسیر میان اسرائیل و یمن قرار دارد. در اکتبر ۲۰۲۳، SAF روابط خود را با ایران عادی کرد. دو ماه بعد، ایران صادرات تسلیحات، به‌ویژه پهپادها را آغاز کرد. در فوریه ۲۰۲۴، همین پهپادها به شکست محاصره ام‌درمان کمک کردند.
پیشروی‌های SAF و پیامدهای آن در غرب آسیا
در سال ۲۰۲۴، SAF شهرهای کلیدی را تصرف کرد و بر مناطق پرجمعیت تسلط یافت، در حالی که RSF مجبور به عقب نشینی به سمت غرب شد. به نظر می‌رسد که پیروزی SAF حتمی باشد، مگر آنکه تغییری اساسی رخ دهد.
ادامه جنگ تا حد زیادی به امارات بستگی دارد، چرا که حمایت این کشور برای RSF حیاتی است. یکی از دلایلی که ابوظبی از RSF حمایت کرد، این بود که بتواند از این نیرو به‌عنوان متحدی علیه صنعا استفاده کند. اما اکنون، حتی اگر RSF بتواند پیشروی SAF را کندتر کند، به نظر نمی‌رسد که توان کافی برای جنگیدن در یمن را داشته باشد.
در این شرایط، تنها دلیل امارات برای ادامه حمایت از RSF، طلا است. در سال پیش از جنگ، امارات ۲.۳ میلیارد دلار طلا وارد کرد و این رقم پس از آن همچنان افزایش یافته است. با این حال، رساندن تسلیحات به RSF هر روز دشوارتر و پرهزینه‌تر می‌شود، زیرا SAF توانایی بیشتری در متوقف کردن ارسال سلاح پیدا کرده است.
علاوه بر این، در ژانویه ۲۰۲۵، ایالات متحده شرکت‌های اماراتی حامی RSF را تحریم کرد. همچنین، صدور احکام بازداشت از سوی دیوان کیفری بین‌المللی علیه اعضای RSF و حمله اخیر این گروه به یک بیمارستان سعودی در دارفور، RSF را بیش از پیش منزوی کرده است. هنوز مشخص نیست که این هزینه‌ها برای تغییر سیاست امارات کافی خواهد بود یا خیر؟
در مورد حمایت ایران از SAF، این موضوع منطقه را دگرگون خواهد کرد. نخست، سودان در حال فاصله گرفتن از تل‌آویو است. در فوریه ۲۰۲۴، علی الصدیق، وزیر خارجه SAF، به تهران سفر کرد و با رئیس‌جمهور فقید ایران، ابراهیم رئیسی، دیدار کرد.
در جریان این سفر، رئیسی کشورهایی مانند امارات را به‌دلیل عادی‌سازی روابط با اسرائیل محکوم کرد. الصدیق هیچ مخالفتی نشان نداد، با وجود آنکه سودان تنها سه سال پیش روند عادی‌سازی را آغاز کرده بود، و تجاوز رژیم اشغالگر در غزه را محکوم کرد. در حالی که سودان پیش‌تر خواستار پایان درگیری‌ها و احترام به حقوق فلسطینیان شده بود، این نخستین بار بود که به‌طور مشخص اسرائیل مورد انتقاد قرار گرفت.
سودان همچنین برای ایران اهمیت زیادی دارد، چرا که در موقعیتی راهبردی در دریای سرخ، میان اسرائیل و یمن قرار دارد. پیش از تیرگی روابط، بندر سودان به‌عنوان مرکزی برای انتقال تسلیحات ایران به گروه‌های مقاومت فلسطینی مورد استفاده قرار می‌گرفت. اکنون که روابط تهران و خارطوم از سر گرفته شده است، این حمایت می‌تواند نه‌تنها به حماس، بلکه به یمن نیز منتقل شود.
حضور ایران همچنین به‌عنوان عاملی بازدارنده در برابر اسرائیل و ائتلاف تحت رهبری عربستان در یمن عمل خواهد کرد. سودان با هفت کشور هم‌مرز است و این امر به ایران امکان می‌دهد قدرت خود را در منطقه‌ای گسترده‌تر اعمال کند. از سال ۲۰۱۸، اتیوپی، همسایه سودان، روابط خود را با ایران تقویت کرده است، به‌ویژه از زمانی که تهران در جنگ تیگرای پهپادهای نظامی در اختیار این کشور قرار داد. این وضعیت می‌تواند جمهوری اسلامی را در جایگاهی قرار دهد که به‌عنوان میانجی احتمالی میان اتیوپی و سودان در مسئله‌ی رود نیل نقش‌آفرینی کند، تلاشی که ترکیه نیز به دنبال آن است.
میزان هم‌سویی SAF با ایران بستگی به میزان دخالت دیگر کشورها دارد. SAF تاکنون از حمایت برخی کشورهای هم‌پیمان غرب، مانند مصر، عربستان سعودی و ترکیه برخوردار بوده است. در حالی که مصر برای مدتی از درگیری فاصله گرفت، در ماه‌های اخیر بار دیگر در سودان فعال شده و ماه گذشته اعلام کرد که برای آموزش SAF با اریتره و سومالی همکاری خواهد کرد. گفته می‌شود که درخواست ایران برای ایجاد پایگاه دریایی در بندر سودان به‌دلیل نگرانی از واکنش کشورهای هم‌پیمان غربی رد شده است. با این حال، تأسیس یک پایگاه دریایی جدید روسیه در سواحل دریای سرخ سودان می‌تواند این شکاف را برای ایران پر کند، به‌ویژه با توجه به اینکه تهران در ژانویه، یک توافق راهبردی تاریخی با مسکو امضا کرد.
تصمیم آمریکا در ماه گذشته برای تحریم عبدالفتاح البرهان، فرمانده ارتش SAF، و ادامه حمایت امارات از RSF می‌تواند به نزدیکی بیشتر SAF به دشمنان غرب، مانند ایران و روسیه، منجر شود.
پیروزی محتمل SAF تأثیری گسترده بر غرب آسیا خواهد گذاشت و موازنه قوا و ائتلاف‌ها را تغییر خواهد داد. حتی اگر کشورهای غربی تلاش کنند تا نفوذ ایران را مهار کنند، تهران از هم‌اکنون جایگاه خود را در سودان تثبیت کرده است. تغییر موضع سودان در برابر اسرائیل به‌طور محسوسی در تضاد با روند عادی‌سازی در میان کشورهای عربی است که یا آن را پذیرفته‌اند یا در حال بررسی آن هستند. پس از جنگ، سودان احتمالاً حمایت حیاتی ایران را جبران خواهد کرد.
حمایت امارات از RSF، هرچند سودآور، اما به‌طور فزاینده‌ای غیرقابل‌دوام شده است. مصر، عربستان سعودی و ترکیه همچنان از SAF پشتیبانی می‌کنند، اما ادامه دخالت امارات، سودان را بیش از پیش از غرب دور خواهد کرد. اگر امارات حمایت خود را قطع کند، پیروزی SAF تقریباً حتمی خواهد بود، جنگ پایان خواهد یافت و پیامدهای آن برای منطقه ماندگار خواهد شد.
منبع: وبلاگ کریدل، ۱۳ فوریه ۲۰۲۵
https://thecradle.co/articles/sudan ـ iran ـ and ـ russias ـ new ـ red ـ sea ـ frontline
