انواع گندم  در مناطق مختلف افغانستان

پیشگفتار

این کتاب برای چند منظور نوشته شده است.

۱.اسناد سازی افغانی درانترنیت است تا تمامی افغانهای جهان از این استفاده کرده بتوانند.

۲. معلومات آفاقی است که علمیت علاقمندان را زیاده تر می نماید.

۳. شاگردان و محصلین پوهنحٔی زراعت از این استفاده خوب نموده میتوانند.

۴.کتابخانه های  کشور ما غنی  از کتابهای مدرن می گردد.

شناسائی با بنده

اسم من کریم اله پوپل لقبم  کریم پوپل  است. من نوسینده دانشنامه ویکیپیدیا دری فارسی ، انگلیسی و دنمارکی هستم .. درسال ۱۳۳۴ در گذر سرداجهانخان کابل تولد شدم .دوره ابتدائیه را درلیسه عبدالحی گردیزی پکتیا دوره متوسط را در لیسه نادرشاهی مزارشریف دوره عالیه را درلیسه حبیبیه به اتمام رسانیدم. درسال ۱۳۵۸ فارغ از فاکولته زراعت کابل گردیدم .درسال ۱۳۶۲ در سازمان ملل در بخش پروگرام (International Board for Plant Genetic Resources (IBPGR)) بورد بین المللی حفاظت سلول زنده  کارنمودم مدتی را درکشور سوریه سازمان زراعتی (ایکاردا) سپری نموده به تحقیقات تخمیانه جات افغانی پرداختم .درسال ۱۳۶۵ مدیرمسئول اقتصاد اتحادیه های صنفی شهر کابل بودم .در سال ۱۳۶۸ مالک موسسه صنعتی پوپل گردیدم  .پس از ۱۹۹۲ مهاجر در دیار بیگانه شدم . درسال۱۳۷۵بمنظور اخذ ویزه شامل انستیتوت هنرهای زیبا بهزادرشته کرامیک ازبکستان گردیدم. از سال ۲۰۰۰ بدین اینسو در دانمارک زندگی میکنم . در سال ۲۰۰۳ مکرراً در بخش زراعت  تربیه گل وفرش سبز تحصیلات نمودم  .فعلا در همین بخش  و ساختن حویلی های مقبول کار مینمایم .من حرمت بتمام احزاب سیاسی دارم امید است متحدشده وطن را نجات دهند. فعلاً دربخش های سیاسی وهنری کارمینمایم.علاقه شدید به ساختن بندهای آبی ومزروعی ساختن میلونها هکتار زمین وطن محبوب خود هستم .خوش دارم همیشه افغانها کشور را امنیت نمایند. نام کابری من افغان پالیسی است . مالک دانشنامه خراسان و حریت وسیاست ۱۴ فیسبوک ۱۲ ویبلاک تیک تاک انستوگرام هستم. از صنف پنجم مکتب به نویسندگی آغاز نمودم. طی ۱۳سال اخیر در اسناد سازی انترنیتی افغانستان خیلی زحمت کشیده ام آنچه را که دراخرسرمقاله  نوشته شده در افغانستان بنویسید نوشته من می آید. مثلا پرندگان افغانستان ، صحت در افغانستان ، اقتصاد افغانستان ، ورزش در افغانستان و….مدت هم  به صفت همکار با سازمان ازادی برادران بلوچ فعالیت داشته ام.

فهرست   مطالب

                            گندم در افغانستان

گندم یک گیاه یک ساله و علفی بوده در جهان در ارتفاعات مختلف زرع می گردد.  گندم از جمله غله جات مهم بشمار آمده بصورت آبی و للمی کشت می‌شود. به سه قسم زمستانی نیمه زمستانی و بهاری کشت میشود. گندم در کشورهای عقب مانده غذای اساسی مردم را تشکیل داده مردم افغانستان ۱۰۰ فیصد غذای شان بالای گندم استوار است.

 نام علمی گندم  Triticum بوده در جهان  این گیاه نوع وحشی و اهلی می روید.   بیشترین رشد گندم معمولی (T. aestivum) است. سوابق باستان‌شناسی نشان می‌دهد که گندم برای اولین بار در حدود ۹۶۰۰ سال قبل از میلاد در مناطق اسیا کشت شده است.  کشت گندم در افغانستان ۷۰۰۰ ساله سابقه داشته یکی از نبات است که در تمدن زراعتی بلخ مورد استفاده قرار می گرفت. دانشمدان کشاورزی افغانستان به این عقیده هستند که افغانستان یکی از مناطق اصلی گندم میباشد زیرا نوع گندم وحشی در افغانستان می روید. طبق که بنده در سال ۱۳۵۸ و ۱۳۵۹ بخاطر آمد آمد جنگ داخلی گندم را از سراسر مندوی های افغانستان جمع آوری نموده به ۳ سازمان زراعتی ارسال کردیم  در مجموعه ۱۷۰۰ نوع گندم را تشکیل می داد. گندم ها یک کاپی به سازمان اکریسات هند ، یک کاپی به کشور انگلیس و یک کاپی به ایکاردا ارسال شده یک کاپی را در فارم دارالمان نگهداری نموده همه ساله کشت می گردید. متاسفانه در سال ۱۳۷۰ بلاثر جنگ داخلی کابل همه نمونه گندم و دیگر نباتات طعمه آتش گردید. 

در جهان کشت گندم بیشتر ازدیگر محصول زراعتی بوده  در مساحت زمینی بیش ۲۲۰٫۷ میلیون هکتارکشت شده و در سال ۲۰۲۱، جهان ۷۷۱ میلیون تن تولید داشت. گندم منبع مهم کربوهیدرات و پروتین بوده از جمله غذای مکمل بشمار می اید. اوسط مصرف سرانه گندم درسال ۱۶۰ گیلو گرام بوده و بیشتر از مناصفه جذب طبق آمار کشاورزی از ۷۶۰ میلیون هکتار کشت محصولات مختلف در دنیا بیش از ۷۰ درصد سطح نباتات جهان به غلات اختصاص دارد و در این میان حدود ۳۰ در صد اراضی  دنیا تحت کشت  گندم قرار دارد؛ یعنی چیزی حدود ۲۳۸ میلیون هکتار.                                درجهان ۱۰۰۰۰۰ نوع گندم وجود دارد . که به شش کلاس تقسیم بندی شده است. که  نوع زمستانی سرخ سخت، بهاری سرخ سخت، زمستانی سرخ نرم، دوروم، سفید سخت و سفید نرم میباشد.

گندم دارای هفت سپیشز(spp)  که داری  خانواده ها، قبایل و نوع اند

گندم نان (Triticum aestivum)

اینکورن (Triticum monococcum)

ایمر ( Triticum dicoccum) 

املا (Triticum spelta)

دوروم (Triticum durum)

خراسان (Triticum turanicum)

جودر (Scale cereale)

جو (Hordeum vulgare)

احصائیه زرع درگندم در افغانستان

گندم مهم‌ترین محصول زراعتی بوده غذای اصلی و مهم مردمان افغانستان پنداشته می‌شود. گندم در ارتفاعات (۲۰۰۰–۳۵۰۰)متر از سطح بحر توسط دهاقین در مناظق مختلف کشور بذر می‌گردد. افغانستان دارای ۳۳.۶ میلیون جمعیت داشته دریکسال به ۶.۶۲ میلیون تن گندم ،  در یک ماه بیشتر از ۵۰۰ هزار تن و در روز تقریباً ۱۷۰۰۰ تن آرد ضرورت دارد.چون ملت افغان ۱۰۰ فیصد غذای آن بالای گندم استوار است مصارف گندم  فی فرد دریک روز  ۵۰۶ گرام می باشد.در جهان ۴ غذای مکمل از قبیل گوشت ، نان خشک ، شیر، تخم مرغ اند که مدتها انسان با خوردن آن زنده بوده میتواندیک انسان با خوردن نان خشک با آب ۲۵ سال زنده بوده میتواند.

گندم در سراسر ولایات افغانستان کشت گردیده زیاد ترین ولایات که ارتفاع مناسب دارد کشت زیاد صورت می گیرد قندهار هلمند فاریاب است  . کم ترین تولید گندم  در ولایات صورت می گیرد که توپوگرافی نامساعد به این نبات دارد.  ولایات ننگرهار کنر نورستان و بدخشان درین کته گوری  شامل است. 

 افغانستان نزدیک به (۸) میلیون هکتار زمین قابل کشت دارد. از این مقدار سالانه حدود (۴) میلیون هکتار آن تحت کشت محصولات مختلف زراعتی بوده و (۲٫۳) میلیون هکتار آن به کشت گندم اختصاص داشته و از آن جمله (۱٫۳) میلیون هکتار آن به گندم آبی و حدوداً یک میلیون یا کمتر از آن هکتاربه کشت گندم للمی تعلق دارد.

بر اساس آمار ادارهٔ ملی احصائیه و معلومات در سال ۱۴۰۰ جمعیت کشور حدوداً ۳۳.۶ میلیون تخمین زده شده که نیازمندی این کتله نفوس، در سال جاری به ۶٫۶۲ میلیون تن گندم می‌رسد. در سال ۱۴۰۲ هجری شمسی ۴٫۳۵ میلیون تُن گندم در کشور تولید شده‌است. از جمله۲٫۰۲ میلیون هکتار  اراضی کشت شده  ۱٫۳۴ میلیون هکتار آن گندم آبی و ۶۸۰ هزار هکتار دیگر آن گندم للمی میباشد.۹۰ درصد تولید گندم کشور در فصل خزان و تنها ۱۰ درصد در فصل بهار کشت می‌گردد. گندم ۷۰ فیصد مجموع تولید غله جات را در کشور تشکیل داده‌است که در سراسر افغانستان در شرایط للمی و آبی زرع می‌گردد. عمده‌ترین ساحات کشت گندم در مناطق شمالی، شمال شرقی، غربی و جنوب غربی متمرکز می‌باشد.محل تولید آرد ترمیده یا آرد سفید افغانستان تپه های کوهای بابا  میباشد که همه للمی است. یکی از علت های ضایعات اقتصادی کشور اینست که گندم در زمین کشت شود ولی برف  باران نبارد. گندم در وقت جوانه زدن گل کردن و دانه گرفتن به آب  بیشتر نیازدارد. 

ولایت‌های هلمند و قندوز تخار و فاریاب بیشترین تولید را داشته  و ولایت‌های پنجشیر، سمنگان و نورستان ننگرهار و بامیان کم‌ترین تولید گندم آبی را داشته‌اند. نیاز کشور به گندم را ۶٫۶۲ میلیون تن برآورد کرده‌است که با توجه به میزان تولیدات گندم در سال جاری، ۲٫۲۷ میلیون تن گندم کمبود است.که معمولا این گندم از قزاقستان روسیه ازبکستان و کمی از هند  وارد می گردد.ارزش واردات گندم به کشور۵۰۰ تا ۶۰۰ میلیون دلار می گردد.

ولایت‌های هلمند، قندوز، فراه، تخار و قندهار با درنظرداشت نیاز شان، ۵۰ الی ۱۰۰ هزار تن تولید بیشتر دارند و سایر ولایت‌های کشور شماری از ۲۵ تا ۵۰ هزار تن و شماری از ۵۰ تا ۱۰۰ هزارتن و شماری بیش از ۱۰۰ هزار تن گندم نیاز دارند.

زراعت افغانستان زیاده آبی بوده  وابسته به بارنده‌گی‌های کافی و به موقع ضرورت دارد. در سال‌هایی که بارنده‌گی کافی در زمان کشت گندم خزانی صورت نگیرد، اکثر زمین‌های للمی کشور از کشت بازمی‌مانند و از سوی دیگر ادامه بارنده‌گی در جریان فصل بهار برای زمین‌های تحت کشت گندم خیلی حیاتی پنداشته می‌شود و در غیر آن محصول قابل قبول گندم را نخواهد داد. از این رو با وصف تلاش‌های نفس‌گیر دولت و همکاران بین‌المللی تا حال کشور به خودکفایی گندم دست نیافته‌است.

زمین‌های للمی کشور حدود ۲۰–۳۰ فی‌صد گندم کشور را تولید می‌کند و در عین حال آسیب‌پذیرترین زمین‌ها از نگاه اقلیمی می‌باشد. ارقام نشان می‌دهد که طی ۲۰ سال اخیر شش بار زمین‌های للمی کشور به دلیل ناسازگاری‌های اقلیمی از تولید بازمانده‌اند و تمام مصارف و زحمات دهقانان کشور بدون پاداش فصل به اخیر رسیده‌است. از این رو توجه خاص دولت روی تقویت زمین‌های للمی کشور خیلی مهم تلقی می‌گردد. مهم‌ترین برنامه‌ای که دولت به تقویت آن زمین‌ها، می‌تواند اجرا کند، فراهم‌سازی آب و شیوه‌های درست آبیاری در صورت عدم وقوع بارنده‌گی به موقع است.

از آن‌جایی که تغییرات اقلیمی و بروز آفات و امراض مختلف نباتی از جمله چالش‌های عمده فرا راه دهقانان کشور می‌باشد لذا، پشتیبانی و تشویق برنامه‌های تحقیقاتی روی گندم و سایر غله‌جات جزء اولویت‌های کشور است. با راه‌اندازی تحقیقات، استقرار در پالیسی‌های به جا، فعالیت‌های اگرنومیکی درست اصلاح نباتات و تخم‌های اصلاح شده توسط شرکت‌های تولید تخم با هم‌آهنگی کامل دولت فراهم خواهد گردید.

تولید گندم در هر هکتار زمین افغانستان  به‌طور اوسط ۲ تن محاسبه گردیده‌است؛ حال آن که در کشورهای دنیا از هر هکتار زمین زراعتی ۶ تن گندم  بطور اوسط حاصل برمی‌دارند. پس بدین منظور رول تحقیقات زراعتی و ترویج فعالیت‌های معیاری زراعتی در تولید و تکثیر استفاده تخم اصلاح‌شده زراعتی مقاوم در مقابل امراض و آفات، مقاوم در مقابل کم‌آبی و حاصل بلند مهم پنداشته می‌شود و ایجاب می‌کند که سیستم‌های عصری زراعتی را در بسته‌های اگرونومیکی که شامل (مقدار تخم‌ریز در زمین‌های آبی و للمی، استفاده از کودهای حیوانی حد اقل شش ماه قبل از کشت و کودهای کیمیایی به موقع و مراحل مختلف رشد گندم، کنترل گیاهان هرزه، کشت نبات در قطارهای منظم، دانستن مقدار نیاز آب و مراحل آبیاری گندم در هر زون اگروایکولوژیکی، زهکشی مناسب و متوجه ساختن دهاقین به صحت خاک‌های زراعتی‌شان) خیلی مهم است.

                 حاصلات ز مینهای آبی                               حاصلات زمینهای للمی

تاریخچه کشت گندم

گندم از دورا نهای كهن پیش از تاریخ شناخته  شده است. نبات شناسان مبدا این از سرزمین را ترکیه فلسطین ، شام و دشتهای آسیایی باختری و بین النهرین دانسته اند. 

گندم وحشی در مکان‌هایی مانند شهرتل ابوهریروا سوریه (حدود ۱۰۷۰۰ تا ۹۰۰۰ قبل از میلاد) و گندم موریبت (حدود ۹۸۰۰ تا ۹۳۰۰ قبل از میلاد مسیح) کشت می‌گردید، ‏۸۸۰۰ سال قبل از میلاد در جنوب ترکیه، درمنطقه ‏Çayönü، ‏Cafer Höyük، و احتمالاً ‏Nevalı Çori. ‏ شواهد ژنتیکی نشان می‌دهد که گندم در مکان‌های مختلف به‌طور مستقل اهلی شده‌است.. در افغانستان در اطرف هندوکش  قطعات زمین است که ۲۵ هزار سال قبل درده موراسی قندهار کشت شده معلوم نیست چه نبات بوده ولی در مناطق اطراف دریای آمو دقیق بین ۶۰۰۰-۷۰۰۰ سال سابق گندم کشت میشده است. 

داستان است که شکارچیان در آسیای غربی (ترکیه) ۲۱۰۰۰ سال قبل میلاد از گندم وحشی استفاده نموده بعداً اهلی ساختن. اما گندم جزء کوچکی از غذا شانرا تشکیل می‌داد. زمان که گندم وحشی  به اهلی تبدیل گردید حداقل هزار سال به بعد بود، که در طی این ارقام مردم سراسر آسیا گندم را شناخته نوع بهتر آنرا انتخاب نموده کشت نمودند. برداشت مکرر و کاشت دانه‌های علف‌های وحشی منجر به ایجاد نوع اهلی شد، زیرا اشکال جهش‌یافته گندم بیشتر قابل کشت دید بود. ‏

گندم اینکورن وحشی (‏T. monococcum subsp. boeoticum‏) در سراسر آسیای جنوب غربی می روید. این شامل سه نژاد است که تنها یکی از آنها نبات بومی جنوب شرقی ترکیه، اهلی شده‌است. گندم سبز وحشی (‏T.turgidum subsp. dicoccoides‏) نسبت به گندم آینکورن کشت وسیع ندارد در خاک‌های سنگ بازالتی (‏SIO2‏)و کلسیمی در دامنه‌های تپه‌ای هلال کشت می‌گردید. این گندم انواع بیشتری دارد، نوع‌های اهلی شده آن به دو گروه عمده تقسیم می‌شوند. پوست شکن و پوست غیرشکن، که در اثنای خرمنکوبی کل سنبلچه را از دانه جدا می‌کند. ودر اثر کوبیدن دانه‌های آن از هم جدا می‌شوند. هر دو نوع احتمالاً در دوره ماقبل تاریخ کشت می‌شده‌است، اما با گذشت زمان نوع خرمنکوب رایج تر شدند. 

مطالعات ژنتیکی نشان داده‌است که مانند آینکورن، در جنوب شرقی ترکیه اهلی شده‌است. اولین شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که گندم مناطق چایونوترکیه، ‏c. 8300-‎۷۶۰۰‏ قبل از میلاد، که از نوع بدون پوست هستند. این نوع در منطقه تل اسود سوریه گزارش شده‌است.

مبدأ و منشأ و مناطق کشت برخی از گونه‌های گندم

در دنیا ۱۰۰۰۰۰ نوع گندم وجود دارد. که ۳۰۰۰۰ آن قابل بحث است. من عده قلیل که بطوروسیع درین مناطق کشت میشوند ذیلاً یاد آوری می نمایم.

spelta Triticum

مبدأ: سوئیس و شوروی.

مناطق کشت: ایران شامل اراک، کشورهای آلمان، فرانسه، اسپانیا، ایتالیا، روسیه و هند.

T.maeha

مناطق کشت: غرب گرجستان.

T.polonicum

مبدأ: اروپا، کشور لهستان، حوزه مدیترانه، اتیوپی وسومالی.

مناطق کشت: کشورهای اروپای مرکزی، کشور مدیترانه، حبشه، چین، اتازونی.

T.aestivum

مبدأ: آسیای مرکزی (شمال وغرب هندوستان، افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان خاور نزدیک (آسیای صغیر، ایران وکوه‌های ترکمنستان) و حوزه مدیترانه.

T.aegilopides = T.boeoticum

مبدأ: غرب ایران، یونان، بلغارستان، یوگسلاوی، قفقاز، اسرائیل، سوریه، ترکیه.

T.vavilovii

مبدأ: ترکیه

مناطق کاشت: ارمنستان، ترکیه.

T.dicoccum

مبدأ: کوه‌های جنوبی اروپا و اروپای مرکزی.

مناطق کشت: مناطق معتدل سرد ایران  و کشورهای یوگسلاوی، آلمان، سوئیس، فرا نسه، پاکستان، هندوستان و آمریکا.

T.compactum

مبدأ: آسیای مرکزی شامل شمال غرب هندوستان، افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان، ارمنستان و جنوب غرب آسیا.

مناطق کشت: ایران شامل آذربایجان و کردستان و کشورهای کنار اقیانوس کبیر، آسیای صغیر قفقاز، قزاقستان وافغانستان.

T.durum

مبدأ: حوزه مدیترا نه، اتیوپی و سومالی

مناطق کشت: کردستان، لرستان، آذربایجان و کشورهای اسپانیا،

یونان، غرب ترکیه، اطراف دریای سیاه، سوریه، شوروی، مصر، الجزایر، عراق، پاکستان، هندوستان، چین، کانادا، آمریکا، مکزیک، یوراگوی، آرجنتاین، چیلی.

T.dicoccoides

مبدأ:، شرق دریای مدیترا نه، قفقاز، عراق، فلسطین.

T.turanicum

مناطق کشت:  خراسان وکشورهای آسیای صغیر، سوریه، آسیای مرکزی و چین

T.monococcum

مناطق کشت: یوگسلاوی، آلمان، مجارستان، روسیه، آسیای صغیر، شمال آفریقا.

مبدأ: قفقاز و آسیای صغیر.

T.timopheevii

مناطق کشت: غرب گرجستان

T.persicum

مبدأ: آسیا بخصوص ترکیه و ارمنستان.

مناطق کشت: کردستان، لرستان، آذربایجان

مناطق کاشت: به دلیل تطابق زیاد با شرایط مختلف محیطی، در تمام مناطق دنیا کشت می‌شود به همین جهت دامنه پراکندگی آن بیش از هرگونه دیگر گندم است. می‌توان گفت که اکثر گندم‌های افغانستان از ورایتی‌های این نوع است.

T.turgidum

مناطق کشت: کردستان کشورهای فرانسه، آلمان، انگلستان، اسپانیا، سوئیس، ایتالیا، ترکیه، استرالیا و بعضی از کشورهای آسیایی.

مبدأ: اتیوپی و سومالی.

T.sphaerococcum

مبدأ: آسیا بخصوص جنوب غربی هندوستان.

مناطق کشت: شمال هندوستان، پاکستان.

 محتویات یک 

دانه گندم

دانه گندم: تخمی است که نبات گندم از آن می‌روید و از سه قسمت تشکیل شده که در هنگام تولید  آرد و آسیاب کردن جدا می‌شوند.

اندوسپورم: قسمت داخلی گندم است که ۸۳ درصد وزن دانه می‌باشد و منبع اصلی آرد گندم است و بیشترین مقدار پروتئین، کربوهیدرات، آهن و ویتامین های گروه ب خصوصاً ب 1، ب 2، ب 3، اسیدفولیک را دارد. همچنین منبع خوبی از پولیسکراید محلول است.

سبوس: حدود چهارده و نیم در صد وزن دانه گندم را تشکیل می‌دهد. در آرد کامل گندم موجود است و به تنهایی نیز خریداری می‌شود. سبوس حاوی پولی سکرایت ، مقدار کمی پروتئین و مقادیر قابل توجهی ویتامین ای، ویتامین‌های گروه ب، مواد معدنی، آنتی اکسیدان ها و ویتو کمیکال است.

انواع آرد گندم

* آرد گندم غنی شده معمولاً حاوی ۳ نوع اصلی  یک نوع آن مصنوعی سفید میشود

* آرد گندم سفید  : تنها در معرض  اکسیجن هوا در مرحله زمان دار قرار گرفته و سفید رنگ میباشد. اینگونه آردها معمولاً بشکل  للمی و یا بارانی کشت میشود . از لحاظ مواد مغذی تفاوتی با آرد سفید نشده ندارد. تنها تفاوت این است که آرد سفید گندم برای پخت نان و کیک مناسب‌ تر است.

* آرد گندم نصواری : آردی است که از حاوی تمام اجزاء دانه گندم است (مغز) اندوسپورم، جوانه پنهان و سبوس. وجود سبوس گندم در آرد کامل، مانع تکامل جلاتین  شده و لذا کمی دیرتر پخت می گردد.آرد کامل غنی از ویتامین‌های گروه ب، ای، پروتئین است و مقدار بیشتری مواد معدنی ومواد معدنی کمیاب دارد و فیبر غذایی(پولی سکراید) بیشتری از آرد سفید دارد. حدود پنج درصد چربی نیز در آن موجود است.

* آرد مکرون :  از گندم به دست می آید و پروتئین فراوانی دارد. در صنایع غذایی برای تهیه آش و مکرونی  و اشپاگتی از آن استفاده می‌شود

. * آرد سفید مصنوعی   : گندم که برای سفید شدن در معرض گاز کلراید  یا پراکساید بنزوئیل قرار می‌گیرد و درخشان  می‌شود. از طرفی  کلراید باعث رسیدن آرد و کیفیت بهتر پخت می‌شود که برای تهیه نان و کیک مفید است. عوامل سفید کننده بر  مواد مغذی اثر تخریبی ندارد و در آرد دایمی باقی نمی ماند ، لذا برای بدن خطر ناک نیست.

نشاستیه  گندم 

گندم تصفیه نشده (کامل) منبع خوبی از کربوهیدرات (نشاسته)  پیچیده است و ۲۵ درصد کل کربوهیدرات آن پولی سکراید است. این نوع کربوهیدرات، به  افراد که مرض شکر دارند  مناسب میباشد، چرا که زمان بیشتری برای هضم نیاز دارد و در مدت زمان بیشتری جذب شده و قند خون را به آهستگی بالا می‌برد.

پروتئین گندم:

پروتئین گندم، موادی است که بیست تا بیست و پنج درصد از انرژی حاصل از گندم را به خود اختصاص می‌دهد. پروتین گندم  از گلایدین و گلوتنین تشکیل شده که از پروتئین‌های ناکامل هستند و برای تأمین هشت آمینو اسید ضروری باید با سایر غذاها از جمله برنج، لوبیاها و گوشت مصرف شوند.

چربی گندم:

هر صد گرام گندم تصفیه نشده (کامل) تنها ۱۵ تا ۲۰ گرام چربی اشباع نشده دارد که به برای بهترشدن سطح کلسترول (اچ دی الHDL) کمک می‌کند.

مواد معدنی موجود در گندم:

گندم حاوی منگنیز، فاسفر، مگنیزیم و سلنیوم و غنی ازقلعی، مس، آهن و پتاشیم است. کلسیم نیز به مقدار کم در گندم پیدا می‌شود.

ویتامین‌های موجود در گندم

گندم غنی از ویتامین ب ویتامین ب۱، ویتامین ب 2(ریبوفلاوین)، ویتامین ب3 نیاسین ، ویتامین ب 5 اسید پانتوتنیک و ویتامین ب 6 می‌باشد. ویتامین ای و ویتامین ک  نیز در مقادیر کم در گندم وجود دارند.

کالری گندم:

به طور اوسط در هر صد گرم گندم ۳۳۹ کیلو کالری انرژی دارد.

فواید گندم

مصرف گندم کامل برای متابولیسم طبیعی و سالم مفید است، به طوری که مطالعات نشان داده است از سرطان کلو و سرطان سینه در بزرگ‌سالان و از آسما و خطرات امراض  قلبی در کودکان جلوگیری می‌کند.

غذایی ضروری در خانم‌ها برای تأمین دستگاه هضم سالم، کاهش خطر فشار زیاد، بلند بودن امراض  دیابت و کلسترول کمک می کند و همچنین حاوی ویتونوترینت هایی است که باعث ارتقاء سلامتی بدن  می‌شود.

مواد غذایی  در هر ۱۰۰گرام

کالری                                              ۳۳۹ کیلو کالری

چربی                                              ۱.۸گرام

چربی اشباع                                     ۰.۳۲۲ گرام

اسید چرب با چند باند غیر اشباع           ۰.۷۷۹گرام

اسید چرب با یک باند غیر اشباع          ۰.۲۳۲گرام

سودیم                                              ۵ میلی گرام

پتاشیم                                            ۴۰۵ میلی گرام

کاربوهیدرات ها                                 ۷۲.۵۷ گرام

پولی سکراید                                        ۰.۲گرام

پروتئین                                             ۱۳.۷ گرام

‏فصل کشت گندم در افغانستان

انواع گندم: گندم ار نقطه نظر خواص نمو به سه دسته تقسیم شده‌است.

۱-گندم بهاری 

۲-گندم‌های نیمه زمستانی 

۳-گندم‌های زمستانی

۱-گندم بهاری: در بهار بذر می‌گردد زیرا مقاومت سردی زمستان را ندارند. 

۲.  گندم‌های نیمه زمستانی را می‌توان در بهار و خزان بذر کرد اما حاصل تیر ماهی آن به وقت مناسب بلندتر از بذر بهاری آن می‌باشد.

۳.  گندم زمستانی در خزان بذر شده تا یک دوره درجه سردی و دوره استراحت را سپری نماید و اگر گندم زمستانی در بهار بذر شود قطعأ خوشه نمی‌کشد.مثال گندم‌های اصلاح شده زمستانی عبارت اند از:گندم بزوستایا، قفقاز، و دارالمان ۲ می‌باشد.

گندم‌های اصلاح شده

انواع گندم‌های نیمه زمستانی بوده و درمقابل سردی مقاومت دارند قرار ذیل است:

۱-گندم پامیر ۹۴ ۲-گندم گل ۹۶ ۳-  گندم رنا ۹۶ ۴- گندم صلح ۲۰۰۲

ورایتی‌های اصلاح شده گندم که نیمه زمستانی بوده ولی در مقابل سردی شدید زمستان مقاومت کمتر دارند عبارت اند از:

۱-گندم کوز یا بختور ۹۲ ۲- گندم روشان ۹۶ ۳- کندم تخار۹۶ ۴- گندم آمو ۵- گندم هرات ۹۹ ۶- گندم مزار ۹۹

از جمله گندم کوز و تخار ۹۶ زود رس بوده و در بذر بهاری نتیجه قناعت بخش می‌دهند.

ورایتی للمی کار

ورایتی گندم‌های اصلاح شده که در مناطق للمی کار کشورتوافق خوب دارند عبارت اند از: -دایمه ۹۶ ۲-غوری ۹۶ ۳-للمی ۱ ۴-للمی ۲ ۵-للمی۳

مراحل کشت گندم الی حاصل دهی

درین مراحل نوع عصری زراعت میکانزه شده با وسایل حد اقل مدرن بحث می شود. تا دهقانان ما تشویق شوند مصارف زیاد باعث تولید زیاد می گردد.

قبل از کاشت هر محصول نیاز به مقدمات آماده‌سازی بستر خاک می‌باشد. مراحل تهیه زمین جهت کاشت گندم شامل مراحل زیر می‌باشد که در بعضی مواقع مواردی از عملیات می‌تواند حذف یا اضافه شود.

۱.ماخار یا آبیاری زمین قبل از شخم

۲. شخم زمین

۳. دیسک

۴. ماله

۵. کودپاشی

۶. دیسک

۷. بذرپاشی یا بذرکاری (در صورت بذرپاشی عملیات دیسک خفیف بعد از آن)

۸.  مرزبندی

۹. نهرکشی

۱۰. آبیاری

مراحل فوق ممکن است بسته به نوع زمین – خاک زراعی – و نحوه کاشت با خطی کار یا پاشیدن تخم با کودپاش سانتریفیوژ تا حدودی تغییر نماید در این مطلب کاشت با خطی کار مدنظر می‌باشد.

ماخار: ماخار به منظور مرطوب نمودن و نرم کردن بافت خاک جهت انجام تسهیل عملیات شخم مناسب با عمق شخم مطلوب انجام می‌گیرد از مسائل مهم ماخار یکنواختی آبیاری سطح زمین می‌باشد که چنانچه سطح مزرعه به صورت یکنواخت آبیاری نشود و بعضی جاها خشک بماند در تهیه زمین با قلبه دچار مشکل می‌شویم و در این قسمتها ضمن این که عمق شخم کمتری داریم کلوخه ایجاد میشود و باعث عدم تهیه خوب زمین می‌شود که جهت کاشت با خطی کار مشکل ایجاد می‌نماید. از مزایای دیگر ماخار رشد علفهای هرز تا زمان انجام شخم می‌باشد که با انجام عملیات شخم آن تعدادی از بذور علفهای هرز که جوانه زده و رشد نموده‌اند از بین می‌روند.

شخم 

عملیات شخم – وقتی رطوبت خاک مزرعه به حالت قلبه رسید انجام می‌شود. حالت گاورو اصطلاحی است که به زمین ماخار شده وقتی که آماده شخم است گفته می‌شود. در این حالت خاک مزرعه نه آنقدر رطوبت دارد که به حالت گل به وسایل شخم بچسبد و نه آنقدر خشک است که با شخم به صورت کلوخ درآید. جهت تعیین حالت گاورو در مزرعه مقداری خاک را برداشته و آن را در مشتمان فشار می‌دهیم اگر خاک به هم بچسبد و کلوخه‌ای درست کند که رطوبت خاک دست را آلوده نکند و چنانچه آن را رها کنیم پس از برخورد به زمین از هم بپاشد. در این حالت عمومی خاک حالت گاورو دارد. زمینهای خاک رسی در مدت زمان بیشتر و زمینهای ریگی در مدت زمان کوتاهتری به حالت گاورو می‌رسند. عمق شخم با توجه به نوع وضعیت خاک بین ۲۰ تا ۳۰ سانتیمتر می‌باشد. در عملیات شخم با دیدن شیارهای یکنواخت و همسطح و منظم در سطح مزرعه می‌باشد. سرعت کارکرد مناسب تراکتور و ماشین آلات دیگر در هنگام شخم ۳ تا ۴ کیلومتر در ساعت می‌باشد.

نکته: چنانچه بخواهیم کودهای کیماوی را در عمق حداکثر (شخم زده) قرار دهیم می‌توانیم قبل از شخم به پخش کود  اقدام نماییم و اگر بخواهیم پاشیدن کود  در سطح شخم خورده یکنواخت باشد لازم است در ابتدا بعد از پاشش کود مورد نظر زده و سپس شخم زده شود.

اهداف مهم شخم زدن

نرم کردن زمین تا بذر به راحتی با آن مخلوط شود و بتواند هر چه بیشتر از رطوبت زمین استفاده کند و به راحتی سبز شود

زیاد کردن خلل و فرج خاک تا هوا و رطوبت در خاک بهتر نفوذ کند و جریان هوا داشته باشیم و آب به مقدار بیشتری در خاک ذخیره شود.

برگرداندن خاک به جهت انتقال مواد به قسمتهای زیرین شخم خورده

ایحاد محیط مناسب برای فعالیت میکروارگانیسمها

مبارزه با علفهای هرز موجود در مزرعه

زیر خاک نمودن بقایای گیاهی موجود در خاک

برهم زدن لوله‌های بین خاک

ماشین شخم زن

دیسک

 بعد از عملیات شخم با حفظ یک فاصله زمانی مناسب عملیات دیسک زدن صورت می‌گیرد این فاصله زمانی بسته به بافت خاک و فصل می‌تواند از یک تا چند روز متفاوت باشد ولی به هر صورت نباید فاصله زمانی میان شخم تا دیسک آنقدرطول بکشد که خاک خیلی خشک شده و به صورت کلوخه‌هایی در آید. با انجام عملیات دیسک شیارهای خاک شخم خورده به صورت یکنواخت و یکسان در می‌آید و خاک دانه بندی مناسب جهت بستر بذر می‌یابد. جهت یکنواختی مناسب بستر کاشت گاهی اوقات لازم است ۲ تا ۳ بار دیسک زده شود.

ماله‌کشی (تسطیح نسبی)

 پس از شخم و عملیات دیسک در خاک ممکن است پستی و بلندی جزئی ناشی از تهیه بستر در زمین باقی مانده باشد؛ لذا از ماله برای از بین بردن این پستی و بلندی‌ها استفاده می‌شود. لازم است که جهت حرکت ماله به صورت کمی کج از یک گوشه زمین به یک گوشه دیگر آن باشد تا نتیجه بهتری به دست آید. می‌توان یکبار به صورت ضربدر و بار دیگر در جهت عملیات فارو ماله ‌کشی نمود. فاصله تیغه ماله از سطح خاک بسته به وضعیت مزرعه معمولاً از ۳ تا ۸ سانتیمتر است که لازم است قبلاً در یک سطح مسطح

تنظیم گردد.

معرفی انواع کودها و عنا صر ضروری نبات

نباتات کاربن دای اکساید، و اکسیجن را از هوا گرفته، که با این ترتیب کاربن و اکسیجن  درترکیب نبات شامل می‌گردند. نبات آب را از خاک گرفته که از آن هایدروجن بدست می‌آید. سه عناصر کاربن، نایتروجن و هایدروجن قسمت اعظم جسم نبات را تشکیل می‌دهد. عناصر مهم دیگری برای نمو وانکشاف نباتات نیز ضروری بوده، و از خاک گرفته می‌شوند جمعاً شانزده عنصر بر ای نموی متوازن ضروری می‌باشند. نباتات برا ی ساختن مواد عضوی مانند کاربو هایدریت، پروتین، تیل، انزایم‌ها، هارمون‌ها، و غیره به عناصر ضروری احتیاج دارند. هر عنصر ضروری دارای وظیفه مشخص در نبات می‌باشد. بر علاوه عناصر ساختمانی، کاربن، هایدروجن، و اکسیجن سیزده عنصر دیگر را که از خاک جذب می‌نماید بدو گروپ تقسیم می‌گردد – اولی عناصر زیاد مصرف -، دومی عناصر کم مصرف. سه عنصر زیاد مصرف، نایتروجن، فاسفورس، و پوتاشیم، به مقدار زیاد توسط نباتات ضرورت بوده بناء اکثر خاک‌ها به قلت آن مواجه می‌شوند. سه عنصر دومی، کلسیم، سلفر و مگنیشیم، به‌طور نسبی به مقدار زیاد توسط نباتات جذب می‌گردند و عناصردومی اند که در خاک به قلت مواجه می‌شوند. متباقی هفت عنصر ضروری را عناصر مائکرو یا عناصر کم مصر ف می‌نامند بخاطریکه نباتات به مقدار کم به آن ضرورت دارند. که عبارت اند از زنک(Zn)، اهن(Fe)، بوران(B)، منگنیز(Mn)، کاپر(Cu)، مولبدینم (Mo)، کلورین (Cl) می باشد.

اگر عناصر ضروری آ ب، هوا و خاک به اندازه قابل ضرورت وبه نسبت‌ها ی متوازن مهیا نباشند، نمو نبات بطی بوده، انکشاف متوقف و حاصل تقلیل می‌یابد.حاصلخیز ی خاک را می‌توان طوری تعریف نمود “عبارت از قابلیت خاک را گویند که عناصر ضروری را به نباتات مهیا سازد “.

کودهای کیمیاوی 

 در حالت معمول توصیه می‌شود مقدار ۱۰۰ کیلوگرم کود فسفات و مقدار ۱۰۰ تا ۱۵۰ کیلوگرم کود یوریا و مقدار ۱۰۰ کیلو کود پتاشیم به صورت پایه با عملیات دیسک به خاک داده شود ولی با آزمون خاک با توجه به بافت و وضعیت خاک مزرعه و پتانسیل مورد انتظار تولید محصول می‌توان توصیه عملی مصرف کودهای کیماوی اساس استفاده ار نایتروجن و فاسفورس و پتاشیم  را مشخص نمود. 

کودها ی کیمیاوی بدو نوع اند، یکی آنرا کود کیمیاوی ساد ه که دارای یک عنصر زیاد مصر ف ضروری باشد، و نوع دوم آن کودهای کیمیاوی مختلط یا مرکب اند که بیشتر از یک عنصر ضروری زیاد مصرف داشته باشد. این دو نو ع کودهای کیمیاوی را می‌توان به اساس عناصر ضروری زیاد مصرف به انواع مختلف تقسیم نمود. ولی کودهای که امروزه به اندازه زیاد معمول است و استفاده زیادی دارد عبارت اند از:

۱. یوریا: درا ی ۴۶ فیصد نائتروجن بوده. در خا ک به شکل امونیم تبدیل می‌گردد. و به اندازه کم تأثیرات تیزابی را بالای خا ک دارد. استعمال کود یوریا در زمان کشت و مراحل مختلف نموی نبات قبل یا در زمان آبیاری صورت می‌گیرد.

۲. دای امونیم فاسفیت: (DAP): دارای ۱۸٪ نائتروجن و ۴۶٪ فاسفیت می‌باشد. تعامل آن خنثی تا القلی می‌باشد. و استعمال کود DAP در زمان کشت به خاک علاوه می‌گردد.

کودهای حیوانی

کودهای یکی از بهترین کود میباشد در صورتیکه آماده باشد. کو دهای حیوانی را می‌توان ۵ – ۶ هفته قبل از بذر در خاک علاوه نموده و مخلوط گردد. کو د هابعد از تجزیه تفاوت‌ها ی بیشتری را نشان می‌دهد اوسط مقدار نائتروجن ۷٫۵، فاسفورس ۲ و پوتاشیم ۵ کیلوگرام دریک تن می‌باشد.

کود سبز

بخاطر اصلاح ساختمان خاک بعضی از نباتات را درخاک‌ها کشت نموده خاک را قوی می سازیم . نبات سبز بواسطه قلبه‌ها ی چپه کننده زیر خاک می‌گردد. کشت نباتات چون شبدر، رشقه، نخود و سایر نباتات علوفه ای می‌تواند کود سبز خوبی باشند.

۱- کود حیوانی

کود حیوانی دارای اهمیت بسیار زیاد در مزارع گندم بوده و برای حفظ حاصلخیزی خاک مفید می‌باشد و از طرف د یگر کودهای حیوانی در تجزیه سریع کودهای کیمیاوی خصوصاً  کود DAP نقش عمده داشته و زود تر به دسترس نبات قرار می‌گیرد.

به‌طور اوسط به مقدار ۴ تا ۵ تن کودهای پوسیده حیوانی فی جریب استفاده می‌گردد.

کود کیمیاوی

۱- دی ای پی DAP:

از کود دی ای پی به مقدار ۲۵ کیلوفی جریب در زمان قلبه دوم استفاده می گردد. در زمین‌های للمی اگر ۱۵ کیلو گرام کود دی آ پی در یک جریب استفاده شود نتیجه بهتر خواهد داشت.

۲- یوریا Urea:

از کود یوریا به مقدار ۴۰ تا ۵۰ کیلو گرام فی جریب در زمان‌های مختلف یعنی نیم آنرا در زمان کشت و نیمه دیگر آنرا در زمان بته زنی استفاده می‌نمایند. در زمین‌های للمی به هیچ صورت کود یوریا استفاده نشود.

عمق کود کیماوی در خاک مزرعه

 کود فاسفورس به علت تقریباً غیرمتحرک بودن در خاک لازم است در منطقه ریشه گیاه قرار گیرد لذا با توجه به این که غالب ریشه‌های گندم تا عمق ۲۰ سانتیمتری عمق خاک نفوذ می‌کند پاشیدن  کود لازم است از حدود ۸ سانتیمتری از سطح خاک قرار گیرد در صورتی که بذر کاری و کودکاری با یک دستگاه انجام پذیرد. عمق بذر ۳ تا ۵ سانتیمتری و عمق کود در ۳ تا ۵ سانتیمتری پایین‌تر در اطراف بذر می‌تواند انجام پذیرد که در این حالت ضمن استفاده بهتر از مقدار مصرف آن کاسته می‌شود.

 مقدار توصیه شده کود فاسفورس را در خاکهای سنگین در ۳ مرحله می‌توان مصرف نمود. 

۳/۱ به صورت پایه (خاک کاربرد) 

 ۳/۱ به صورت سرک در مرحله پنجه دهی گندم

۳/۱ به صورت سرک دوم در مرحله ساقه گرفتن و حدوداً نزدیکی ظهور خوشه و در خاکهای سبک توصیه می‌شود. 

۴/۱ یوریا فاسفورس را به صورت پایه 

 ۴/۱ در حدود پنجه زنی و ۴/۱ در مرحله تشکیل ساقه 

 ۴/۱ در مرحله ظهور خوشه مصرف شود. 

نایتروجن از عوامل اصلی در افزایش پروتئین گندم است و افزایش پروتئین گندم کیفیت توایی آن را افزایش می‌دهد. زمان مصرف کود نایتریت در تعیین مقدار پروتئین گندم حائز اهمیت است. اگر کود نایتروجن قبل از گلدهی جذب گیاه شود بیشتر محصول را افزایش می‌دهد تا درصد پروتئین آن و اگر کود نایتروجن بعد از گلدهی جذب گیاه شود بیشتر درصد پروتئین و در واقع یعنی کیفیت محصول را افزایش می‌دهد؛ بنابراین دادن کود نایتریت بعد از گلدهی کیفیت محصول و درصد پروتئین را افزایش می‌دهد که این کار را می‌توان با محلول پاشی کود یوریا نیز انجام داد. در مورد کودهای پتاسیم گزارشهای نتایج حاصل از تجزیه خاک در آزمایشگاه‌ها دلالت بر کمبود شدید پتاسیم در اکثر خاکهای زراعتی دارد. و با توجه به نیاز گندم به کود پتاسیم ه مقدار آن در حد نیاز گیاه به کود نایتریت‌است رفع کمبود آن را با افزودن کودهای پتاسیم همراه کودهای پایه ضروری می‌سازد نقش پتاسیم در بهبود کیفی محصول و افزایش عملکرد و محافظت گیاه در برابر عوامل نامساعد محیطی امر مسلم و ثابت شده‌ای است.

اثر پتاشیم بر  محصول گندم

تحمل گیاه به شوری رابیشتر می‌کند

مقاومت گیاه را در برابر کم‌آبی افزایش می‌دهد.

مقاومت گیاه را در برابر آفات و بیماری‌ها زیاد می‌کند.

بهره آب آبیاری شده و کودهای نایتریت  را بالا می‌برد.

عمل فتوسنتز را زیاد می‌کند.

نا رسایی رطوبتی را کاهش می‌دهد.

کارایی تعرق گیاه در شرایط تنش آبی را به دلیل افزایش تعداد و قطر دسته‌های خوشه افزایش می‌دهد.

زمان و روش مصرف کودهای میکرو (عناصر کم مصرف)

 عناصر کم مصرف با وجود نیاز خیلی کمی که گیاه به آنها دارد اهمیت زیادی برای گیاه دارند. مهم‌ترین این عناصر عبارتند از سرب- آهن- مس و منگنز می‌باشد. این عناصر به صورت کودی غالباً به صورت سلفایت جست- سلفایت آهن – سلفایت مس و سلفایت منگنز در دسترس می‌باشند که بایست با توجه به نتایج آزمایش خاک قبل از کاشت به صورت پایه به مزرعه داده شود در غیر این صرت می‌توان با محلول پاشی کود میکرو با غلظت ۳ تا ۶ در هزار  به نوع آن در مراحل پنجه دهی یا اوائل ساقه رفتن تا گلدهی اقدام به پاشیدن در مزرعه نمود.

شرایط  محلول پاشی 

محلول پاشی باید صبح زود یا عصر انجام گیرد

هنگام محلول پاشی وزش باد نباشد

به محلول کودی تهیه شده با غلظت ۳ در هزار لازم است ماده سیتوویت یا مایع ظرفشویی به غلظت ۲/۰ در هزار (۲ سی سی در ده لیترآب) اضافه گردد. این کار باعث کاهش نیروی کشش سطحی آب شده و تمامی سطح برگ با ذرات محلول کودی تماس یافته و در نتیجه میزان جذب برگی افزایش می‌یابد. حرارت محیط در هنگام محلول پاشی با حداقل فاصله زمانی آبیاری مزرعه انجام می‌گیرد. برای اطمینان از صحت انجام عملیات ذکر شده پیشنهاد می گرددکه  کود مورد نظر را با غلظت مربوطه تهیه و در قطعه کوچکی از مزرعه برگپاشی و پس از ۳ روز در صورت عدم مشاهده علائم برگ سوزی در تمام سطح مزرعه محلول پاشی صورت بگیرد. در اراضی با خاک شور از کود میکروی کامل بدون از اینکه زمین خشک باشد استفاده شود.

آماده ساختن بستر تخم 

 Land preparation

انتخاب تخم 

انتخاب تخم دارای ارزش باسزای بوده و در بلند بردن حاصل نقش مهم را ایفا می‌کند که در حدود ۵۰٪ حاصل را بلند می‌برد.

بنا باید در انتخاب تخم دقت بیشتر نمود تا یک تخم باکیفیت که شرایط ذیر را دارا باشد انتخاب گردد:

۱- خالصیت یا Purity تخم باید از۹۸ تا ۹۹٪ باشد.

۲- فیصدی جوانه زنی نباید از ۸۵٪ کمتر باشد.

۳- عاری از تخم گیاهان هرزه باشد.

۴- تخم سالم بوده شکسته یا دارای حشره خوردگی نباشد.

۵- عاری از امراض باشد.

معامله تخم با قارچ کش‌ها 

پیش از کشت باید تخم توسط یکی از قارچ کش‌ها مانند تایرم، ویتاوکس، سریسان تداوی بذری گردد تا مورد حمله امراض قارچی مانند سیاه قاق قرار نگیرد.

نحوه معامله طوری است که اولا گندم را بالای یک ترپال یا فرش پلاستیکی انداخته بعداً به اندازه هر کیلو گرام گندم ۲ – ۲٫۵ گرام دواهای ذکر شده را علاوه نموده و خوب توسط یک بیل یا بیل چوبی مخلوط شود در زمان انجام این کار باید حتماً از ماسک استفاده کنید باید این کار در جای که باد نداشته باشد صورت گیرد. بعد از مخلوط شدن کامل گندم با ادویه انرا در بین بوجی‌ها انداخته برای کشت انتقال می‌گردد (از گندم معامله شده با ادویه به هیچ صورت استفاده خوراکی نگردد).

مقدار تخمریز و عمق مناسب بذر

آبی:مقدارتخمریز نظر به نوع گندم و شرایط کشت فرق می‌نماید. برای کشت گندم‌های اصلاح شده که به شکل پاشکی کشت می‌شود به مقدار۲۵ کیلو گرام فی جریب ضرورت است. و اگر به شکل ردیفی یا قطاری کشت صورت می‌گیرد فی جریب ۲۰ کیلو گرام تعین گردیده‌است.

للمی: در زمین‌های للمی که به شکل پاشکی کشت می‌شوند مقدار ۱۰ – ۱۲ کیلو گرام فی جریب تعین گردیده‌است. و به‌طور عموم گندم باید به عمق ۴ سانتی‌متر زیر خاک کشت شود اگر گندم به عمق زیاد تری قرار می‌گیرد از قوه جوانه زنی آن کاسته می‌شود.

تاریخ مناسب بذر 

تاریخ مناسب بذر بسیار ضروری برای کشت گندم می‌باشد طوریکه اگر از وقت مناست کشت تیر شده باشد با گذشت هر روز از حاصل آن ۲۰ کیلو گرام گندم در جریت کم می‌شود.

گندم نظر به نوع ورایتی و شرایط میحطی تاریخ کشت آن متفاوت می‌باشد:

۱- گندم‌های خزانی یا Winter wheat 

گندم‌ها ی خزانی در شرایط آب و هوای غور از اول میزان الی ۱۰ برج عقرب کشت آن صورت می‌گیرد.

۲- گندم‌های بهاری یا Spring wheat:

این نوع گندم‌ها در صورت مساعد بودن شرایط محیطی در ولایت غور از تاریخ ۱۰ حوت الی ۱۰ حمل کشت آن صورت می‌گیرد. که عموماً گندم‌های للمی را در بهار کشت می‌نمایند.

آبیاری:Irrigation

در ابیاری شیب زمین خیلی مهم است. اگرزمین  بکلی هموار باشد. واز تراکتور استفاده شود میتوان طول را به ۵۰۰ متر و عرض ۲۰۰ تعین کرد اگر زمین شیب کم داشته باشد بصورت نارمل طول ۲۰۰ عرض ۱۰۰مترمرز بندی نمود. و لی در زمین شیب دار که مقدار بارندگی کم باشد زمین ها نظر به شیب تقسیم نمود. در زمین های که در تپه یا دامنه تپه باشد میتوان زمین مانند زینه به پته ها تقسم نمود. تا آبیاری موثر گردد.بارندگی اگر حدود ۲۰ تا ۲۵ میلیمتر باشد  که تقریباً می‌توان آن را یک نوبت آبیاری محسوب نمود. 

گندم نیز مانند دیگر نباتات به آبیاری مناسب و دروقت معین ضرورت دارد. آبیاری گندم در چهار مرحله حتمی ولازمی می‌باشد.

۱- خاک آب : مرحله اول آبیاری ۲۱ روز بعد از کشت صورت می‌گیرد. به خاطر اینکه اگر گندم به صورت درست جوانه نزده باشد یا خاک اطراف تخم خشک گردیده باشد به جوانه زدن آن کمک می‌کند هم چنان تخم‌های که جوانه زده‌است برای انکشاف ریشه به رطوبت کافی ضرورت دارند که باید در اطراف آن قرار گیرد.

۲. مرحله دوم در زمان پنجه زنی (پنجه آب)

۳.زمان ساقه زنی (ساقه آب)

۴. در زمان گل    (گل آب)

۵. در زمان شیره(دانه آب)

احداث زه کشی: برای جلوگیری از آب ماندگی و غرقاب شدن در انتهای مزرعه بایستی در پایین مزرعه نهری جهت تخلیه آب اضافی تعبیه نمود.

مراحل رشد گندم

* جوانه زنی

* بته زنی

* ساقه کشی

* خوشه کشیدن

* گل کردن

* مرحله تولید شیره

* مرحله پخته شدن

جوانه زنی germination stage: معمولاً گندم در صورتیکه قوه جوانه زنی بلند داشته باشد و شرایط جوانه زنی از قبیل رطوبت، هوا، حرارت مصاعد باشد در ظرف ۱۰ – ۱۵ روز جوانه زنی آن صورت می‌گیرد.

بته زنی jaunting stage: گندم بعد از سپری شدن فصل زمستان د ر اوایل بهار شروع به نمو سریع نموده که در اواسط برج حوت و اوایل حمل شروع به بته زدن نموده که به همین وقت ضرورت به استفاده کود یوریا نیز می‌باشد.

ساقه کشی telring: بعداز مرحله بته زدن گندم شروع به تولید ساقه نموده که پیش از مرحله ساقه کشی خیشاوه و کود دهی باید صورت گیرد.

خوشه کشیدن heading stage: بعد از تکمیل مرحله ساقه گندم به خوشه کشیدن شروع می‌کند که درین مرحله می‌توانیم گندم که خوشه دارو بی خوشه را در مزرعه تفکیک کنیم.

گل flowering stage: بعد از تکمیل خوشه کشی مرحله گل آغاز میشو د که درین مرحله آبیاری بسیار ضروری می‌باشد که گندم باید حتماً آبیاری شود.

مرحلع تولید شیره milking stage این مرحله بعد از مرحله گل دهی بوجود آمده یاید درین مرحله باید متوجه بود که گندم باید آبیاری شود و هم چنان گنجشک هم درین مرحله بالای گندم حمله‌ور شده که باید کنترول شود گندم‌های تغیر یافته نیز می‌توان در ین مرحله تشخیص داد.

مرحله پخته شد ن: physical maturity درین مرحله گندم پخته شده که آماده برداشت می‌باشد.

خصوصیات نباتی گندم

Plant characteristics

گندم نباتی است یک ساله از خانوادهPoaceae و از جنس Triticum می‌باشد. خصوصیات عمده نبات گندم عبارتند از:

ریشه:

ریشه‌های گندم از نوع پاشان بوده که به دو نوع تقسیم می‌گردند. ریشه‌های اولیه و ریشه دومی.

ریشه‌های اولیه عبارت از ریشه‌های بذری بوده که ازجوانه گگ بذر (تخم) منشأ می‌گیرد. ریشه‌های اولیه پوشیده از کورک‌های نازک بوده که و ظیفه آن جذب آب و عناصر غذای می‌باشد.

ریشه‌های دومی عبارت از ریشه‌های فرعی بوده که نقش اصلی و اساسی استحکام و استوار نگهداشتن نبات را به عهده دارد.

ساقه یا Stem:

تمام گندم‌ها دارای ساقه استوانه ای، بند بند، بدون انشعاب و اغلب میان خالی می‌باشد. هر بند ساقه را یک گره یا Node و فواصل آنرا میان گره یا Inter node می‌گویند. تعداد گره و فواصل آنها در ورایتی‌ها ی مختلف گندم ۵ تا ۸ و اغلب ۶ عدد دانستند. ساقه در محل گره در تمام انواع و ارقام میان پر بوده وطول میان گره از پایین بطرف بالا می‌باشد.

برگ یا leaf:

گندم دارای برگ‌های کشیده و باریک به طول متوسط ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متر با رگ برگ‌های موازی می‌باشد. هر برگ از دو قسمت پهنک و غلاف تشکیل شده‌است. غلاف هر برگ که در جهت طولی شکاف دارد تمام یک میان گره راپوشانیده و در محل اتصال آن به پهنک یک زایده بنام Ligule و یک جفت زایده بنام Stipule یا گوشوارک Auricle دیده می‌شود.

گل و گل آذین گندمFlower and Inflorescence:

هر گندم شامل یک مادگی یک برچه ای (آله تانیث) ساده با کلاله دو شاخه ای و ۳پرچم می‌باشد. بساک‌های پرچم شبیه X می‌باشد. کاسبرک و گلبرک در گندم و جود ندارد.

گرده افشانی و القاح Pollination:

گندم نباتی است دوجنسه hermaphrodite و خود القاح می‌باشد. فیصدی دیگر القاحی در این نبات معمولاً ۱٪ و حد اکثر ۴٪ ممکن است برسد. دیگر القاحی گندم به این دلیل است که رسیدن پرچم‌ها، آزاد کردن دانه‌های گرده و تلقیح حدود ۹۹٪ گلها قبل از باز شدن رشته‌ها ازیکدیگر می‌باشد. عمل القاح از میان طول خوشه شروع شده و به دو طرف ادامه پیدا می‌کند.

میوه یا دانهGrain or fruit:

پس ازترکیب حجره بوجود آمده  دانه گرده با حجره تخم زای کیسه جنینی واقع در تخمدان مادگی، حجره تخم حاصل می‌شود. در اثر تکامل تخم، گیاه جنین – رویان = Germ) Embryo دانه به وجود می‌آید یا رشد و تکامل فرایند القاح مضاعف، اندوخته غذایی دانه یا اندوسپرم حاصل می‌شود. طول میوه گندم ۳–۱۲ ملی متر، قطر آن ۱٫۵ تا ۵ ملی متر، وزن هزار دانه آن ۱۵ تا ۵۲ گرم است.

کنترول گیاهان هرزه 

نباتاتیکه بدون خواست دهقان در مزرعه می‌رویند گیاه هرزه نامیده می‌شوند گیاه هرزه عبار ت از نباتاتیکه دراوقات ودر جا ه‌ها ی نا مناسب می‌رویند. یا نباتاتیکه دهقا ن آنرا بذر ننموده باشد و خود روبا شند. با درنظرداشت تعریف گیاهان هرزه، هر نباتیکه اعم از هر زه ویا مزروعی خلاف خواست دهقان در جاه‌ها نامناسب برویند مانند روئیدن جو در گندم گیاه هرزه می‌باشد، حتی ورایتی‌های مختلف نباتات مزروعی مانند روئیدن گندم ارجل در گندم تخمی نیز گیاه هرزه تلقی می‌گردد. گیاهان هرزه در استعمال آب، مواد غذائ، روشنی آفتاب با نباتات مزروعی رقابت نموده و سبب توقف نمو نباتات مزروعی، کاهش کیفیت محصولات نباتی، مداخله در اوقات جمع‌آوری ، انتشار امراض و حشرات، و همچنان صحت حیوانات و انسانها را در مخاطره می‌اندازد.

گیاه هان هرزه را می‌توان به صنف‌های ذیل تقسیم نمود.

۱. گیاه هزره یکساله

۲. گیاه هرزه دوساله

۳. گیا ه هرزه چندین ساله

۴. گیاه هان هرزه کبل نما (دارای برگ‌ها باریک و یک مشیمه اند)، پهن برگان (نباتات دو مشیمه)

الف: روش‌های وقایوی کنترول گیاهان هرز:

* بذر تخم‌ها ی عاری از گیاهان هرز

* استعمال ابزار پاک و عاری از تخم‌ها ی گیاهان هرز.

* پلوان‌ها، جو ی‌ها و جوی‌های خورد توزیع آب: روئید ن گیاهان هرزه در اطراف جوی‌های بزرگ و جوی‌های خورد توزیع آب در زمین یکی از منابع تولیدی تخم گیاهان هرزه می‌باشد

* کنترول چریدن حیوانات: بخاطریکه حیوانات تخم گیاهان هرزه را دروقت چریدن از یکجا به جای دیگر انتقال می‌نماید بناء کنترول حیوانات در وقت چراندن مانع از انتشار گیاهان هرزه می‌گردد.

* متقین بودن با اینکه کودهای حیوانی یا مواد دیگریکه در مزرعه علاوه می‌گردد عاری از تخم گیاهان هرزه با شند. اگر کو د حیوانی یا کمپوست خوب رسیده یا تجزیه شده باشد، تخم‌ها ی گیاهان هرزه قدرت جوانه زدن خود را از دست می‌دهد.

* جلوگیری از تشکل تخم گیاهان هرزه و اجزای تکثیری: گیاهان هرزه در زمین‌های بایر یا بذر نشده، بغل جوی‌ها و جوی‌های خورد آ ب وبه زمین هائکه نباتات می‌رویند قبل از اینکه تولید تخم نمایند باید از بین برده شوند. اگر گیاهان هرزه به شکل علوفه استعمال می‌گردد، این محلات باید توسط حیوانات چریده شوند یا قبل از اینکه تولید تخم نمایندباید قطع گردند و به حیوانا ت تغذیه گردند. یک سا ل تولید تخم سبب تولید هفت سال گیاهان هرزه می‌گردد.

* پاک کاری ماشین آلات که در مزرعه ملوث با گیاهان هرزه استعمال شده با شد و مواد بذر ی که از زمین ذکر شده بدست آمده به مقاصد بذ ر استعمال نگردد.

ب. روش‌های زراعتی و محیطی کنترول گیاهان هر زه:

* عملیات زراعتی: عملیات زراعتی قبل و بعداً ز بذرمیتواند جمیعت گیاهان هرزه را تقلیل دهد. عملیات زراعتی ابتدائ تهیه زمین، تهیه بستر تخم، و فعالیت‌های ماله نمودن زمین خیشاوه نمودن در کنترول گیاهان هرزه بسیار مؤثر می‌باشد.

* تناوب زراعتی: بذر یک نبات سالانه آمیزش جمیعت گیاهان هرزه را با نباتات مزروعی ازدیاد می‌بخشد. تعقیب یک تناوب درست در جایکه نباتات مختلف بذر می‌گردند مشکلات موجود یت گیاهان هرزه را کم می‌سازد. به‌طور مثال، در یک زمینکه گیاهان هرزه به اندازه زیاد با نباتات مزروعی همرا باشند، به سبب بذر متواتر گندم بعداز گندم، بذر شبدر گیاهان هرزه را به گندم سال بعدی کم می‌سازد

* آبیاری و زهکشی: آبیاری نباتات غیر آبی را از بین می‌برد و زهکشی نباتات آبی را ازبین می‌برد.

ج: روش‌های کیمیاوی:

این روش‌ها شامل استعمال مواد کیمیاوی بنام علف کش‌ها برا ی کنترول گیاهان هرزه می‌باشد . کنترول کیمیاوی گیاهان هرزه بسیار آ سان می‌باشد ولی از نقطه نظر حفاظت محیط زیست ممکن این روش نسبت به روش‌های دیگر مشکلاتی به بارآورد. تعدا د زیاد ی از گیاه کش‌ها در مارکیت وجود دارند. مانند تو فور دی برای کنترول پهن برگان، الکسان برای کنترول جودر،

تناوب زراعتی

تناوب زراعتی را طوری تعریف می‌نمایم که عبارت از بذر مسلسل نباتات مختلف به ترتیب یکی پی دیگری در عین قطعه زمین می‌باشد. تناوب به هر مدت شده می‌تواند، ولی اکثراً به مدت ۲ تا چهار سال طول می‌کشد. علت بذر نبا تا ت در تناوب اینست که نباتاتیکه به‌طور مسلسل هر سال درعین زمین بذر می‌گردد سببب تقلیل حاصل نبات، حاصلخیزی خاک می‌گردد وسبب ازدیاد گیاها ن هرزه، حشرات و امراض می‌گردد. اگرهر سال در عین قطعه زمین گندم خزانی بذر گردد، گرچه نباتات مختلف در تابستان بذر می‌گردد، گیاه هزره همرا ه با گندم زیاد می‌گردد، حملات امراض و حشرات تخم زا بالا ی گندم زیاد می‌گردد و سبب تقلیل حاصلات گندم می‌گردد. تعقیب یک تناوب درست داشتن شبدر در زمستان سبب تقلیل گیاهان هرزه می‌شود بخاطریکه گیاهان هرزه به شکل متواتر با شبدر قطع می‌گردد.

در زمین‌های آبی گندم را می‌توان با شبدر، رشقه، لوبیا، کچالو، و دیگر سبزیجات در تناوب قرار داد اما در زمین‌های للمی می‌توان گندم را با نخود، در تناوب قرار دهیم.

فوائد تناوب زراعتی:

۱. در تقلیل و کنترول گیاهان هرزه، حشرات وامراض همکاری می‌نماید.

۲. در تهیه مواد عضوی و نائترو جن خاک همکاری می‌نماید.

۳. ضرورت به کارگر را کاهش می‌دهد.

۴. زمین اکثراً توسط نباتات همه ساله مصرو ف نگهداشته شده که برای نباتات مختلف فرصت بذر مهیا می‌گردد.

۵. کیفیت نباتات را بهتر نموده و باعث بلند رفتن حاصلات می‌شود.

۶. خاک را نرم نموده و نگهداری آب توسط خاک را افزایش می‌دهد.

۷. از تخریب و فرسایش خاک جلوگیری می‌نماید.

برداشت گندم:

برداشت گندم زمانی شروع می‌شود که شیره آن سخت شده و خوشه به زردی رفته باشد ساقه و برگهای بوته گندم خشک گردیده باشد برداشت زودتر یا دیرتر از موقع محصول، موجب کاسته شدن کیفیت آن می‌شود. برداشت زود هنگام محصول هم موجب پایین آمدن کیفیت گندم می‌گردد برداشت کندم را نباید به تأخیر انداخت چون بعضی از ورایتی‌های پر حاصل به مقابل بادها حساس بوده و ریزش دارند اگر دربرداشت ان تأخیر صورت گیرد مقدار زیادی از حاصل به اثر ریزش ضایع می‌گردد. گندم را بعد از درو نمودن حد اقل ۲ الی ۳ به شکل دسته در مزرعه نگهدارش شود تا خشک و آماده خرمن شود اگر مرطوب جمع‌آوری شود در زمان خرمن گندم پوده شده و کیفیت ان از بین می‌رود. در زمان خرمن کوبی و پاک کاری باید حفظ الصحه گندم را در نظر داشت.

ذخیره کردن گندم:

زمان که گندم خرمن کوبی و پاک گردید فعالیت‌های ذخیره شروع می‌شود ذخیره گندم دارای اهمیت زیاد می‌باشد چون اگر گندم به مقصد تخم ذخیره می‌شود باید زیاد متوجه بود که در ذخیره خانه رطوبت حرارت به شکل درست کنترول شده باشد یعنی گندم را در بین بوجی‌های نخی انداخته به داخل خانه خشک و بدن از رطوبت نگهداری شود بعضی از چاهای که به شکل محلی ساخته می‌شود باید زیاد متوجه بود که تهویه به داخل آن صورت گرفته و مرطور نگردد چون درین صورت گندم که به خاطر بذر ذخیره شده‌است قوه جوانه زنی آن پائین می‌آید. و باید متوجه بود که به داخل ذخیره خانه گندم‌های مختلف باهم مخلوط نگردد. و در صورت امکان زیر بوجی‌ها تخته‌های چوبی گذاشته شود تا از رسیدن رطوبت زمین به گندم‌ها جلوگیری شود.

ذخیره نمودن کاه

کاه گندم می‌تواند استفاده‌های مختلف داشته باشد مخصوصاً در تغذیه حیوانات به شکل‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد لذا برای اینکه استفاده درست از کاه کرده باشیم باید در ذخیره نمودن آن سعی شود تا خراب و از استفاده خارج نشود. در جای که کاه ذخیره می‌شود باید رطوبت و آب باران نرسد چون کاه در موجودیت رطوبت خاصیت خود را از دست داده و بوی نا مطبوعی تولید می‌کند که این امر باعث می‌شود تا حیوانات دیگر از ان نخورند. اگر جای سر پوشیده برای کاه نداشته باشید سعی نمائید تا توسط کاه گل کردن از نفوذ آب باران و رطوبت داخل کاه جلوگیری کنید.

                                               جنس شناسی گندم                                                                                                  از لحاظ جنتیکی نوع از گونه‌های (Triticum) است که به سه گروه مختلف تقسیم می‌شود و هر گروه تعدادی مشخص کروموزم دارد که تمام خصوصیات جنتیکی خانواده را با خود دارند.

جین‌شناسی  گندم از بیشتر محصولات دیگر دشوارتر است زیرا بعضی از نوع گندم دیپلوئید هستندکه  دو رشته کروموزوم دارند در حالی که بسیاری از انواع دیگر  پولی‌پلوئید بوده و چهار رشته کروموزوم و بعضی از انواع آن تتراپلوئید یا شش و بعضی نوع  تا هگزاپلوئید هستند. 

۱. دیپلوئید ها که تنها در مناطق جنگلی و بیابانی هستند و گندم یک خوشه ای هستند که انواع  زراعتی نیز در این گروه قرار دارند.

۲.تتراپلوئید ها که به حالت وحشی هستند و گندمهای امر (emer) و  گندم دوروم (durum) زراعتی در این گروه هستند.

۳. هگزاپلوئید ها که شامل گندم نان (”Triticum aestivum”) می‌شوند.

گندم‌های معمولی

این گندم از طریق یک یکجا شدن  خود به خودی Emmer یا T.dicoccum با یک نبات برگ باریک وحشی بنام Agilops Squarrosa بوجود آمده است.

کروموزوم و جینوم  آن دارای ۴۲ کروموزوم با جینوم AABBDD می‌باشند.

نوع وحشی و پوستدار آن تا کنون در آسیا دیده نشده است.

 نوع T.macha که گندم هگزا پلوئید پوست دار که داری  سنبله شکننده است از این نوع گندم‌ها می‌باشند.                                                                                      T.vavilovii  نیز یک گندم هگزاپلوئید پوست دار است و بنظر می‌رسد در اثر یک فعالیت ساده بوجود آمده و که نوع سخت آن T.aestivum و T.spltiformae می باشد  که در شرایط موجود مورد استفاده کشت و کار قرار دارند.

انواع گندمهای هگزاپلوئید دارای ارقام بسیاری هستند که در تمام قستمهای دنیا مورد کشت وکار قرار می‌گیرند.

گندم‌های دانه جفت 

گندمهای تتراپلوئید (۲۸=n2 کروموزوم با ژنوم AABB) هستند.

نوع وحشی Emmer یا جفت دانه T.dicoccoides یکجا شده در اثر تلاقی خود بخودی T.aegilopoides یا T.boeoticum با یک گراس وحشی بنام Aegilops Speltoides می‌باشند که مرکز اولیه جین آنها را آسیا می‌دانند. از نظر تکاملی T.dicoccoides از خویشاندوان T.timopheevi می‌باشند.

نوع زراعی این گندم T.dicoccum است. در مصر این گندم در سطح وسیعی به عنوان گندم نان کشت و کار می‌شود. پس از یکجا شدن و تغیرات  نوع زراعی نوع پوست  سخت آن T.durum بوجود آمده‌است.

گندم‌های یک دانه ای

گندمهای دیپلوئید (۱۴=n2 کروموزوم با ژنوم AA) شبیه جوهای دوردیفه (دوپر) هستند.

بطوریکه در هر سنبلچه در محور سنبله فقط یک دانه وجود دارد.

گندم‌های دیپلوئید یک دانه  مانند T.boeoticum یاT.aegilopoides از یک علف برگ باریک بوجود آمده‌اند.

این گندمها را می‌توان امروزه در یونان و قستمهایی از آسیای صغیر پیدا نمود.

این مناطق از دنیا به عنوان مرکز اولیه تنوع ژنتیکی این گندم شناخته شده‌اند.

نوع T.monococcum دارای کیفیت آردی بهتری نسبت به نوع  T.aegilopoides می‌باشد و دارای وزن هزاردانه بیشتری هستند.

                            حاصل دهی گندم در افغانستان

درسال ۲۰۱۷ تقریباً  ۳۳ فیصد مجموع ساحه تحت بذر گندم در مناطق شمالی افغانستان قرار داشت، درحالیکه ۲۲ فیصد آن در مناطق شمال شرقی، ۱۳فیصد  مناطق شمالی ۲۰  فیصد آن در مناطق غربی و ۲۰ فیصد آن در مناطق جنوب غربی و ۱۳ فیصد مناطق  مرکزی گندم را تولید می‌نمودند.

اوسط حاصلخیزی گندم درسال ۲۰۱۷ در مناطق جنوبی در بلندترین حد یعنی ۲٫۹۷ تن فی هکتار و به تعقیب آن درمناطق مرکزی با تولید ۲٫۹۶ تن فی هکتار قرار داشت. سطح حاصلخیزی درمیان تولیدکننده گان گندم آبی بالترتیب: مناطق مرکزی با ۳٫۴۳ تن فی هکتار بلندترین بود و مناطق شمال شرقی با سطح تولیدی ۳٫۳ تن فی هکتار به تعقیب آن قرار داشت. سطح حاصلخیزی گندم للمی در همه مناطق پائین بوده و تولید آن تقریباً کمتر از یک سوم حصه تولید گندم آبی در مناطق جنوبی و نیم تولید گندم آبی را درمناطق شمالی تشکیل می‌داد.ساحات گندم آبی عمدتآ در زون شمال متمرکز است، طوریکه مناطق شمالی ۴۵٫۹ فیصد ومناطق شمال شرقی ۲۹٫۵ فیصد مجموع ساحات تولید گندم آبی را تشکیل می‌دهد.                                                                    درافغانستان ساحه زرع گندم در سال‌های ۲۰۱۷–۲۰۰۰ بین ۲ میلیون و ۲٫۵ میلیون هکتار قرار داشت. اگرچه تولید گندم در آن زمان به سرعت افزایش میافت، آما این افزایش ناشی از نوسانات قابل ملاحظه در تغیرات سالانه اوضاع جوی بوده‌است.

تغیرات موسمی بخصوص کاهش درسطح بارندگی سالا نه و پخش و همچنان تجمع برف در فصل زمستان بشکل سرسام آوری بالای تولید مناطق للمی آثرگذاربوده است. افغانستان بین سال‌های ۲۰۰۵ و ۲۰۱۲ طور اوسط سالانه مقدار ۴٫۰۸ میلیون تن محصول را جمع‌آوری می‌نمود. چندین سال می‌شود که روند تولید سالانه از حد اوسط بالا رفته‌است، یعنی در سال ۲۰۰۵ تولید ۴٫۲۶ میلیون تن،در سال ،۲۰۰۷  حاصل ۴٫۴۸ میلیون تن ،۲۰۰۹ جاصل ۵٫۱۲ میلیون تن،‌ در سال۲۰۱۰  حاصل ۴٫۵۳ میلیون تن و در سال ۲۰۱۲ مقدار تولید ۵٫۰۵ میلیون تن بوده‌است. طی ۱۷ سال گذشته حاصالت تولید گندم رو به افزایش بوده، مگر تغیرپذیری نیزموجود بوده‌است. اوسط حاصالت از ۰٫۷۲ تن فی هکتار در سال ۲۰۰۰ به ۱٫۹۹ تن فی هکتار در سال ۲۰۱۲ افزایش یافت. بطور اوسط ۲ تن فی هکتار را نشان می‌دهد. از سال ۲۰۱۴ الی ۲۰۱۸ اوسط حاصل ۲ تن فی هکتار بوده است.

در افغانستان الی ۲۰۱۰بیشتر از نصف یعنی ۵۵ فیصد ساحات زرع گندم را کشت آبی و متباقی ۴۵  فیصد آنرا کشت للمی تشکیل می داد. پس از ۲۰۱۱ مقدار کشت آبی زیاد شده رفت. از یکطرف بندهای کوچک و بزرگ ساخته شد. از طرف دیگر کار ذخایر آب کانالها و جویها بیشتر گردید.

الی ۲۰۱۱از اثر مقدار و موقع بارندگی، نوسانات قابل مالحظه ای سالانه در ساحات تولیدی وجودداشته است. در سال ،۲۰۱۱ ساحات کشت آبی را ۱٫۱۶ میلیون هکتارکه ۵۱٫۸ فیصد کشت مجموعی  را تشکیل می داد .  ساحات کشت للمی ۱٫۰۸میلیون هکتار 

که   ۴۸٫۲ فیصد مجموع کشت را تشکیل می‌داد. 

بعد از سه دهه جنگ ومنازعات داخلی این کشور انکشاف قابل مالحظه ای را در افزایش مجموعی و سطح حاصلدهی گندم طی سال‌های آخیر بدست آورده‌است. اما، حاصل گندم در مقاسیه با کشورهای همجوار پائینتر بوده وتولید نظر به نوسانات سالانه بارندگی و خشک سالی ها آسیب‌پذیر می‌باشد. حتی در سالهای که حاصالت بلند بود، هنوز هم به واردات غله و آرد گندم ضرورت دیده می‌شد تا تقاضای مصرف‌کننده گان را فراهم نموده که این تقاضا با در نظرداشت افزایش نفوس ورشد عواید سرانه شهروندان افغانستان روبه افزایش است.

بمنظور انکشاف سکتور گندم و رسیدن به مرحله خودکفائی تولید گندم در کشور، وزارت زراعت آبیاری و مالداری به همکاری سازمان خوراکه و زراعت مللی متحد برنامه ملی انکشاف سکتور گندم (WSDP)را طرح و ترتیب نموده‌است. این سند به مفهوم یک طرح اولیه، مساعی سازمانی وتخصیص منابع را در سطح ملی برای افزایش تولید کافی گندم بمنظور رسیدن به هدف خودکفائی الی آخر سال ۲۰۲۰ در نظر گرفته که بشکل متمرکز در ۱۶ ولایت گندم کار و بشکل غیر متمرکز در ۳۴ ولایت کشور تطبیق می‌گردد.

ورایتی‌های اصلاح شده جدید گندم افغانستان

Breeding Wheat Varieties in the Afghanistan

درکشور ما ورایتی گندم‌های اصلاح شده جدیدیکه در این اواخر به اثرمساعی مؤسسات علمی، چون بخش تحقیقات زراعتی مؤسسه غذائی و بین اللملی F.A.O مقیم مزار شریف به زارعین ولایات شمال و شمال شرق افغانستان معرفی گردیده‌است روش که در اصلاح این ورایتی‌های گندم بکار رفته انتخاب (Selection) شروع شده‌است در نتیجه ورایتی‌های زیادی اصلاح شده را تهیه و غرض بذر به دهاقین سفارش داشتند که ما در اینجا از چند ورایتی اصلاح شده تذکر بعمل می‌آوریم:

۱. روشن 96 (Roshan 96):

  نام خارجی این ورایتی (Bleudanal) می‌باشد گندمی است که هم در خزان و هم تا اوایل ماه دلو قابل بذر است رنگ‌دانه و خوشه آن سفید بوده و ارتفاع قد آن تقریباً یک متر می‌باشد جسامت دانه آن نسبتاً کلان بوده و وزن هزار دانه آن 45gr است. مقاومت این ورایتی در مقابل امراض سرخی خطی و سیاقاق مقاوم است از نگاه پخته شدن این ورایتی (Medium maturity) یعنی متوسط می‌باشد ولی از نگاه بوته زدن به مقایسه دیگر انواع گندم بیشتر بوته می‌زند و اوسط حاصل آن در ۱۴ محل مختلف ۹٪ بیشتر از ورایتی ۱/۱۰۰ یا پیرسیق 85 (Ps-85) تشخیص شده‌است.

۲. پامیر۹۴

این ورایتی گندم محصول کار مشترک مکسیکو و ترکیه است رنگ‌دانه آن سرخ تیره و خوشه آن سفید است بلندی قد آن 97cm و وزن هزار دانه آن 40gr است و در مقابل مرض سرخی خطی از خود مقاومت نشان می‌دهد این ورایتی زمستانی بوده در مناطق سرد و مرتفع کشور چون کابل، غزنی، و لوگر زرع می‌گردد در ۲۷۹ روز پخته شده حاصل بیشتر می‌دهد. برخلاف در مناطق پائین و دارای زمستان ملایم مانند: کندز، تخار و بلخ گندم مذکور در ۱۸۹ روز پخته شده کمتر حاصل می‌دهد ولی امروز در ولایت بامیان نتیجه بسیار عالی داده دهاقین آنجا از گندم مذکور حاصل خوب گرفته و هزارها تن گندم سالانه تولید می‌کنند بهترین وقت بذر آن از ۵ عقرب الی اخیر عقرب می‌باشد.

۳. بختور92 (Bakhtawar92):

  این گندم، گندم نوعی مکسیکوئی می‌باشد هم در خزان و هم در بهار قابل بذر است برخلاف گندم نوع پامیر۹۴ گندم بختور ۹۲ در ارتفاعات پائین‌تر افغانستان توافق وسیع دارد رنگ‌دانه و رنگ خوشهٔ آن سفید می‌باشد در مقابل امراض سرخی مقاوم است. وزن هزار دانه آن 35gr است قد آن 85cm بود در مقابل چپه شدن مقاومت دارد.

۴. تخار 96 (Takhar96):

  این گندم مکسیکوئی بوده در مقابل امراض سرخی مقاومت دارد رنگ‌دانه آن سرخ روشن بوده و رنگ خوشهٔ آن سفید و قد آن 99cm می‌باشد وزن هزار دانه آن 41gr است این گندم از دیگر انواع گندم‌ها به‌طور مثال پامیر ۹۴ و روشن ۹۶ یک هفته زود رس می‌باشد.

۵. دیمه 96 (Dime 96) و غوری ۹۶:

  یک گندم مکسیکوئی بوده در مقابل امراض سرخی مقاومت داشته رنگ خوشه و دانه آن سفید بوده وزن هزار دانه آن 35gr است این گندم‌ها زود رس بوده در شرایط للمی حاصل خوب داده و در بهار بذر می‌گردد در شرایط آبی و للمی حاصل بلند می‌دهد به همین ترتیب انواع گندم‌های اصلاح شده از قبیل رنا ۹۶، گل ۹۶، آمو ۹۹ و غیره هرکدام ازخود خاصیت نموئی داشته و حاصل بلند می‌دهند.

موارد استفاده گندم

گندم معمولی (Triticum aestivum) برای تهیه نان استفاده می‌شود. گندم دوروم      (T. durum)،  در تهیه مکرونی استفاده می‌شود. و گندم کامپکتوم  (T. compactum)، یک نوع نرم‌تربوده ، که برای کیک، روت ، کلوچه، شیرینی و آرد استفاده می‌شود. علاوه بر این، مقداری گندم توسط صنعت برای تولید نشاسته، خمیر، سمنک ، دکستروز، گلوتن، الکل و سایر محصولات استفاده می‌شود.

امراض و آفات گندم در افغانستان

امراض وآفات گندم

امراض عبارت از موجودات کوچک بوده که در مراحل مختلف نموی با قسمت‌های مختلف نبات حمله نموده که باعث کندی رشد نبات، ازبین رفتن نبات و سرانجام خساره اقتصادی دهقان می‌شود. 

آفات گندم: کفشک، ملخ، شپشک، لیسه، ترپس، کرم‌های ریشه خوار، کرم سوراخ کننده ساقه، گنجشک می‌باشند.سیلاب، ژاله، طوفان نیز آفات طبیعی می‌باشد که کنترول آن به دست انسان نیست. 

برای کنترول کفشک و ملخ می‌توان از میتودهای میخانیکی مثل تور حشره‌گیری کندن چقوری در مسیر حرکت ملخ‌ها، فیل مرغ برای چیدن ملخ‌ها و از بین بردن لانه‌های زمستانی کفشک و ملخ استفاده نمود.هم چنان در صورت زیادی ملخ وکفشک می‌توان از ادویه‌های کیماوی مانند دلتا مترین و دانا دیم به مقدار۲ گرام در یک لیترآب استفاده نمود.

شبشک‌ها، تریپس، کرم‌های سوراخ کننده ساقه و لیسه‌های گندم را می‌توان با استفاده از میتودهای طبیعی مثل آب تنباکو، آب ففل کنترول نمود و در صورت ظهور بیش از حد می‌توان توسط ادویه کیماوی دانا دیم، سوپر تاپ و دیازینون ۲ گرام دریک لیتر آب استفاده نمود و هم چنان لیسه‌ها را می‌توان توسط کش کردن یک ریسمان بالای بته‌های گندم بلا فاصله بعد از آبیاری کنترول نمائیم. و کرم‌های ریشه خوار را می‌توان توسط یخ آب دادن زمین در فصل زمستان کنترول نمود که در مناطق کوهستانی که زمستان سرد و زمین‌های یخ زده دارند دهاقین به این مشکل دچار نخواهند شد.

گنجشک را می‌توان توسط راندن از بالای مزارع گندم دور نمود. موش‌ها را توسط ساختن طعمه زنک فاسفیت طوریکه ۵ گرام زنک فاسفیت را به همرای یک کیلو گرام توت مغز طوری مخلوط مینمائیم که اولا مقدار آب بالای توت مغزها انداخته تا اینکه مرطوب گردد تا زمینه جذب ادویه توسط توت معزها آماده شود بعداً با احتیاط کامل و استفاده از ماسک و دستکش طعمه آماده شده را داخل هر کاغذ به تعداد ۱ – ۲ دانه پیچانده به داخل لانه‌های موش‌ها می‌گذاریم قابل یادآوری است که در زمان استفاده طعمه مذکور به اطراف لانه موش اب موجود نباشد.

امراض:

امراض نباتی عبارت از موجوات کوچک زره بینی یا عوامل که با عث اختلا لات فزیولوژیکی نبات گردیده که در نتیجه پائین آمدن حاصل یا حتی از بین رفتن کامل نبات می‌گردد.. امراض مهم گندم عبارا از سیاه قاق و سرخی می‌باشد.

سیاقاق را می‌توان زریعه تداوی بذری و انواع مقاوم کنترول نمود. سرخی را می‌توان صرف توسط معرفی انواع مقاوم کنترول کرد.امراض سرخی گندم

سه نوع مرض سرخی یعنی سرخی ساقه، سرخی برگ و سرخی مخطط در گندم شناخته شده‌است. عاملین امراض مذکور مختلف ولی علایم آنها تقریباً مشابه است از همین لحاظ آنها را یکجا مطالعه می‌نمایم.

امراض سرخی از امراض مهم غلات محسوب می‌گردد، امروز به نسبت انکشاف انواع مقاوم در مقابل نژادهای عامل مرض آنقدر مخرب نمی‌باشد. اما درصورت وقوع بشکل وباهی، انواع مقاوم قبلی در کنترول مرض چندان مٶثر نمی‌باشند. امراض سرخی هنوز هم به قسم یک تهدید بزرگ درحاصلات گندم و جو محسوب می‌گردد. درافغانستان به شکل خفیفه آن ازاکثریت ولایات راپورداده شده‌است ولی در سالهای که شرایط محیطی برای رشد سریع عاملین امراض مساعد باشد باعث خسارات سنگین در مزارع گندم شده می‌تواند.

علایم امراض سرخی

قارچ عامل سرخی ساقه گندم دوران حیات خودرا بالای دو نبات مختلف یعنی گندم و بته زرشک تکمیل می‌کند، پس علایم جداگانه را بالای نباتات مذکور بوجود می‌آورند. بالای گندم معمولاً بعد از ۷ – ۱۵ روز علائم مرض بوجود می‌آید و اولین علایم مرض در سطح بیرونی انساج ساقه و برگ داغک‌ها ی بیضوی شکل سرخ رنگ به مشاهده می‌رسند.

  شکل-۴. داغهای سرخ بیضوی شکل بالای برگها شکل-۵. بته زرشک که میزبان سرخی ساقه گندم می‌باشد

جسامت، شکل و تعداد داغکها نظر به شرایط اقلیمی ودرجه مقاومت ارثی نباتات میزبان متفاوت می‌باشد. درانواع حساس، رنگ آنها سرخ تا نصواری بلوطی بوده ودر انواع فوق‌العاده مقاوم، لکه‌های کوچک سفید مایل به زرد کاهی انکشاف می‌نماید.

                                 شکل ۵ شکل ۴

علائم فوق‌الذکر عمدتاً بالای برگ، غلاف برگ و ساقه‌ها ظاهر می‌گردد. اما در صورت شدت مرض بالای خوشه‌ها نیز بمشاهده می‌رسند. این مرحله مرض تا زمان نزدیک به پخته شدن کامل نبات ادامه و ذریعه باد از فاصله‌های دور ازنباتات مریض به نباتات سالم انتقال می‌نمایند. در صورت که شرایطی اقلیمی (رطوبت و درجه حرارت) برای رشد قارچ مساعد باشند در آن صورت به سرعت انتشار می‌یابد و مرض شکل وباهی را بخود اختیار می‌نماید. دراخیر فصل نمو هنگامیکه نبات میزبان به پختگی تقرب می‌نماید، داغکهای قبلی یا داغکهای جدید رنگ نصواری تیره تا سیاه را بخود اختیار می‌نمایند.

  علایم نهایی سرخی بالای ساقه

.موجودیت این سپورها مخصوصاً بالای ساقه شکل خالک‌های طویل سیاه رنگ را بخود اختیار می‌نماید. بالای بته زرشک در فصل بهار بالای سطح فوقانی برگ بته زرشک علایم مشخص ظاهر می‌گردد.

در مدت ۵ – ۱۰ روز داغکهای زرد نارنجی، در سطح تحتانی برگ این بته ظاهر می‌گردد که بعدً به نباتات گندم انتشار یافته و انرا مصاب می‌سازند. سرخی ساقه گندم به چندین شیوه خسارات هنگفتی را ببارمیآورد.

شکل-۱۴. داغکهای ابتدایی سرخی بالای برگ                  شکل-۱۵. داغکهای انکشاف یافته سرخی بالای برگ

سرخی مخطط در اکثر قسمت‌های جهان که دارای اقلیم نسبتً سرد و مرطوب بوده ویا در مناطق که هنگام زمستان قسمت فوقانی نبات تحت پوشش برف محافظت می‌گردد، به مشاهده رسیده‌است. در افغانستان در اکثریت ولایات، سرخی مخطط به شکل خفیفه آن هر سال ظاهر گردیده اما در ولایت کابل و پروان، خساره سالانه آن نسبتاً زیادتر می‌باشد. علائم سرخی مخطط معمولاً قبل از سرخی ساقه و سرخی برگ به مشاهده می‌رسد. چنان‌که ازنام این سرخی بر می‌آید، داغکهای تولید شده آن به شکل خطوط طویل و باریک پهلو هم ظاهر می‌گردد.

 طول این خطوط مساوی نبوده و عمدتاً بالای تیغه برگ، غلاف برگ و خوشه‌ها به مشاهده می‌رسد. رنگ خطوط مذکورمعمولً زرد بوده و بعضً این مرض را سرخی زرد نیز می‌نامند. دانه‌های نباتات مصاب، رطوبت خودرا در اثر تبخیر زیاد از دست داده، از نقطه نظر جسامت کوچک مانده و مقدارپروتین آنها نیزتقلیل می‌یابد. درصورت شدت مرض در حدود ۶۰٪ حاصل مجموعی ازبین خواهد رفت.

                                      کندم مصاب به مرض                                                                     بته زرشک

سرخی برگ گندم که به نام‌های سرخی نارنجی و سرخی نصواری رنگ یاد می‌گردد. از اکثریت نقاط جهان مخصوصً آن مناطق که بذر گندم بهاری در آنجا بیشتر مروج است راپور داده شده‌است. مقدار خساره وارده از ناحیه این مرض در حاصل تا ۷۰٪ می‌رسد. ضایعات معمولاً در اثر کوچک ماندن دانه‌ها و تقلیل تعداد آنها در خوشه‌ها بوقوع می‌پیوندد. سرخی برگ گندم از سرتاسر افغانستان راپور داده شده. سرخی برگ نبات گندم را در هر مرحله نمو مورد حمله قرار داده می‌تواند. گرچه علایم مرض معمولً بالای برگ‌ها به مشاهده می‌رسد، اما مرض متذکره غلاف برگ، سوغه‌ها و برگهای متحوله و ساقه نبات را نیز مورد حمله قرار می‌دهد. علایم مرض به قسم خالک‌های کوچک، برجسته، مدور و دارای رنگ سرخ نارنجی به مشاهده می‌رسد.

هنگامیکه نبات گندم به پختگی تقرب نماید، نقاط سیاه بالای قسمت‌های مختلف نبات ظاهر می‌گردد

شرایط ضروری برای  میزبان عبارت از موجودیت سپورهای مرض زا، انواع حساس گندم، موجودیت رطوبت مدت چند ساعت (۶–۸) بالای برگها و حرارت مطلوب (۱۸–۲۰) در جه سانتی گرید می‌باشد. شب‌های نسبتً سرد توآم با روزهای نسبتً گرم از جمله شرایط فوق‌العاده مساعد برای انکشاف مرض محسوب می‌گردد.

  کنترول امراض سرخی گندم

۱. ازبین بردن بته زرشک، گیاهان هرزه و نباتات خودروی فامیل گندمیان: ازبین بردن بته زرشک، منبع اولیه مواد تلقیحی را از بین می‌برد؛ زیرا یک بته زرشک به تنهای می‌تواند در حدود ۶۴ میلیون سپور را تولید نماید. همچنان تنوع ارثی را در قارچ عامل مرض به نسبت عدم تکمیل دوران زوجی آن کاهش می‌دهد و دیگر اینکه شکل همه جا گیر یا شکل وباهی مرض را به تعویق می‌اندازد.

۲. تناوب زراعتی: با نباتات غیر میزبان چون رشقه، شبدر، سبزیها و غیره.

۳. عملیات زراعتی: از مدت‌ها به این طرف ثابت گردیده‌است که موجودیت رطوبت بالای برگها و ازدیاد کودهای نایتروجن دار شرایط مساعد تری برای مصایبت سرخی ساقه گندم محسوب می‌گردد. دهاقین باید این موضوعات را در فاصله بین قطارها، سمت قطارها و پروگرام علاوه کردن کود در نظر بگیرند. بذر انواع زود رس گندم خساره مرض را کاهش می‌دهد.

۴. کشت آنواع مقاوم نبات: کشت انواع مقاوم گندم، مٶثرترین طریقه مبارزه با سرخی‌ها محسوب می‌گردد. انواع گندم که در مقابل سرخی ساقه گندم مقاومت نشان داده و توسط یکی از مٶسسات غیردولتی بنام سیمیت تکثیر گردیده عبارت اند از مقاوم-۰۹، روشان-۰۹ و کوشان- ۰۹. و شما می‌توانید انواع فوق را بدست آورده کشت نماید.

۵. استعمال ادویه کیمیاوی: دربعضی مناطق که شد ت مرض خیلی زیاد بلند باشد، استعمال مواد کیمیاوی یا قارچکشها منحیث آخرین انتخاب می‌تواند مد نظر گرفته شود. اما قیمت بلند، استعمال آنها را غیر عملی می‌سازد که به علت غیر اقتصادی بودن آن ما نمی‌توانیم آنرا سفارش کنیم .

سیاه قاق پوشیده یا بدبوی گندم 

سیاه قاق پوشیده که بنام سیاه قاق بدبوی نیز یاد می‌گردد، ازجمله امراض مهم گندم در قرون وسطی محسوب می‌گردید. این مرض موضوع مطالعه و تحقیقات اولیه امراض نباتی را تشکیل می‌داد. اما با کشف ادویه مٶثرو سیستمیک کشنده پتوجن‌های تخم زی مرض مذکور تقریباً اهمیت اقتصادی خود را در سر تا سر جهان از دست داده‌است. در افغانستان این مرض ازسرتاسر مملکت راپورداده شده اما در ولایات فاریاب، بامیان وفراه خساره آن سنگین تر ثبت گردیده‌است .

مزرعه گندم که مصـاب به سیاه قاق بدبوی شده.

علائم مرض

نباتات مریض نسبت به نباتات سالم کمی قد پست مانده، وخوشه‌های نباتات مریض معمولاً جلادار و سبزه تیره می‌باشند. توقف نموی نباتات مصاب پدیده معمول بوده واما در اثر عامل مرض در نباتات، شاخه زدن بیش از حد معمول نیز صورت می‌گیرد. دانه‌های مصاب رنگ طبعی خود را از دست داده و دانه‌های سالم به عوض رنگ طبعی (زرد طلائی ویا مایل به سرخ)، رنگ نصواری متمایل به خاکی را بخود می‌گیرند. نشانه واضح تشخیص نهائی مرض موجودیت کتله‌های سیاه سپورهای سیاه قاق می‌باشد. که جای دانه‌ها را در داخل پوش تخم می‌گیرد.

  علایم وقتینه مرض عبارت از بوی بد مانند بوی ماهی فاسد شده می‌باشد که در مزارع مصاب به مشاهده می‌رسد. هنگامیکه خوشه‌ها و دانه‌ها پخته می‌شوند، کتله‌های سپورها بقسم توپ کوچک فوتبال معلوم می‌گردد. سپورهای داخل توپکهای پخته سیاه قاق هنگام رفع حاصل و مخصوصاً وقت خرمن کوبی به کثافت مانند کتله ابراز گرد و دود به هوا آزاد می‌گردند. گرد مذکور نیز بوی نامطبوع ماهی فاسد شده را دارد.

کنترول مرض 

۱. کشت انواع مقاوم گندم: سیاه قاق بدبوی گندم توسط کشت انواع مقاوم گندم کنترول شده می‌تواند و یکی از راهای آسان و ارزان کنترول این مرض محسوب می‌گردد.

۲. زمان کشت: شدت مرض سیاه قاق بدبوی گندم با انتخاب زمان تخم پاشی مخصوصاً که درجه حرارت خاک بالاتر از ۲۰ درجه سانتی گرید باشد، تا اندازه کنترول شده می‌تواند، زیرا این درجه حرارت برای نموی تیلیوسپورهای خاکزی مساعد نمی‌باشد. این مقصد توسط کشت خزانی وقتینه ویا کشت بهاری پسینه برآورده شده می‌تواند. ولی بخاطر باید داشت که توسط این نوع تدابیر ممکن است ازشدت مرض کاسته شود، اما به هیچ صورتی مرض را کنترول نموده نمی‌تواند.

۳. معامله تخم با مواد کیمیاوی: شاید بزرگ‌ترین دست‌آورد کنترول امراض نباتی در معامله تخم با مواد کیمیاوی جهت کنترول سیاه قاق بدبوی گندم باشد. معامله تخم با مواد کیمیاوی نسبتاً ارزان‌تر ومؤثرتر بوده وازنقطه نظر محیط زیست مصؤنتر است، زیرا مقدار بسیاری کمی از ماده مؤثره آن در فی واحد زمین استعمال می‌گردد.

سیاقاق عریان گندم

سیاقاق عریان گندم از جمله امراض مدهش گندم بوده و تحت شرایط مساعد محیطی خسارات هنگفتی را به بار می‌آورد. این مرض در سراسر جهان در مزارع گندم ملاحظه گردیده‌است. در افغانستان از ولایات کابل، لغمان و ننگرهار راپور داده شده‌است.

علاِیم مرض

سیاقاق عریان گندم به آسانی تشخیص گردیده و از قرن‌ها به این طرف شناخته شده‌است. علایم مرض مذکور در زمان خوشه آوری و پخته شدن نبات بوضاحت آشکار می‌گردد. خوشه‌های مصاب با داشتن رنگ نسبتاً سیاه از خوشه‌های سالم سبز قابل تقکیک می‌باشد. خوشه‌های مصاب نسبت به خوشه‌های سالم قدری وقتر سرمی زند. داغکهای سپور آور در آوایل تشکیل خود توسط یک قشر پوشیده می‌باشد و بعدتر قشر مذکور از بین رفته و کتله‌های متشکل از سپورهای سیاه پودری ظاهر می‌گردد. این سپورها توسط باد انتشار یافته و در طی چندین روز تنها محور دانه‌ها باقی می‌ماند. ازین سبب است که اسم سیاه قاق عریان یا برهنه به این مرض داده شده‌است. قبل از خوشه آوری شاید نباتات مصاب دارای برگهای سبز تیره بوده و نوارهای زرد رنگ در آن دیده شود.

کنترول مرض:

۱. بذر انواع مقاوم.

۲. بذر تخم‌های سالم یا عاری از مرض.

۳. مراعت نمودن تناوب زراعتی.

۴. معامله تخمهای بذری با آب گرم و سرد: در این طریقه خریطه‌های کرباسی تا نیمه از تخم‌ها پرشده و دهن آنها محکم بسته می‌شود. سپس خریطه‌های مذکور در آب که دارای ۲۱ درجه سانتی گرید حرارت باشد برای مدت پنج ساعت گذاشته شده و هر نیم ساعت بعد به پهلوی دیگری دور داده شود. بعدآ بوری‌ها از آب بیرون کشیده شده و برای مدت یک دقیقه گذاشته شود تا آب آنها فرو ریزد. بعد از آن خریطه‌های مذکور در آب که دارای حرارت ۴۹ درجه سانتی گرید باشد برای یک دقیقه فروبرده شوند. سپس خریطه‌های متذکره به تشت‌های که حرارت آب آنها ۵۲ درجه سانتی گرید باشد انتقال داده شده و برای مدت یازده دقیقه درین حرارت گذاشته شوند و بشکل دوامدار دور داده شود. بعد از سپری شدن وقت مذکور خریطه‌ها به سرعت به آب سرد انتقال داده شود. اگر قرار باشد که تخم‌ها به تعقیب معامله بذر گردد، بعد از خشک شدن سطح آنها می‌توان آنها را بذر نمود و اگر تخم‌ها بزودی بذر نمی‌گردند، باید کاملاً خشک شده و ذخیره گردند.

۵. معامله تخم تحت شعاع آفتاب: درین طریقه در روزهای خشک و گرم تابستان تخم‌ها صبح وقت برای چهار ساعت در آب سرد گذاشته شده و بعد از آن بصورت یک قشر نازک بالای سطح خشک هموار گردیده و برای متباقی قسمت روز تحت شعاع آفتاب قرار داده می‌شود.

۶. معامله تخم‌های بذری با قارچکش‌ها مانند ویتاواکس(Vitavax) و غیره.

خاکسترک گندم 

خاکسترک گندم و سایر غلات در سرتاسر جهان مشاهده گردیده اما شدت مرض در مناطق مرطوب و نیمه حاره بیشتر دیده شده‌است. در افغانستان خاکسترک غلات از ولایات ننگرهار و بغلان راپور داده شده‌است.

علایم مرض

نام خاکسترک بالای این گروپ امراض از این جهت گذاشته شده‌است که نمو و سپورهای قارچ عامل مرض بشکل پودر خاکستری رنگ مایل به سفید بالای برگها، خوشه‌ها و ساقه‌های نباتات نمو و انکشاف می‌نماید. علایم خاکسترک‌ها بالای گندم و جو و یک تعداد غلات دیگر باهم مشابه اند. قارچ عامل مرض کاملاً به شکل سطحی بالای تمام قسمت‌های فوقانی نبات (بالاتر از سطح خاک) نمو و انکشاف می‌نماید. علایم برجسته مرض بالای نبات گندم لکه‌ها است که روی سطح انساج نبات میزبان در اول سفید و بعدتر بصورت خاکستری رنگ ظاهر می‌گردد. این لکه تحت شرایط مساعد محیطی بزرگ گردیده با هم مدغم شده و قسمت بزرگ سطح خارجی اعضای مختلفه نبات میزبان را می‌پوشاند. سپورهای قارچ مذکور به مقدار زیاد تولید گردیده و در سطح انساج میزبان طور تراکم می‌نماید که بقسم پودر سفید رنگ متمایل به خاکستری به مشاهده رسیده و توسط تکان شدید یک قسمت آن از نبات فرو می‌ریزد. نباتات مصاب شادابیت وقدرت نموی خود را از دست داده و در صورت مصابیت‌های شدید امکان خشک شدن مکمل نبات وجود دارد.

کنترول مرض

۱. بهترین شیوه مبارزه با مرض خاکسترک گندم بذر انواع مقاوم نبات است. اما بعضی نژادهای جدید این پتوجن مقاومت انواع مذکور را ازبین می‌برد.

۲. مراعت نمودن تناوب زراعتی و مراعت نمودن فاصله بین نباتات در کنترول مرض فوق‌العاده مٶثر ثابت شده‌است.

۳.  مقررات وقایوی، مخصوصاً از بین بردن گیاهان هرزه میزبان و از بین بردن بقایای نباتات مصاب، مقدار مواد تلقیحی را در ایام زمستان کاهش می‌دهد.

  ۴. تناسب متوازن نایتروجن، پوتاشیم و فاسفورس در خاک از شدت مرض می‌کاهد.

  ۵. کود به مقدارودر وقت مناسب درمزرعه گندم باید استعمال گردد.

 ۶. گرچه این مرض را با استفاده از قارچکشهای محافظوی و سیستمیک می‌توان کنترول نمود اما اکثراً به نسبت زیادی مصرف مواد کیمیاوی در مبارزه با امراض غلات سفارش نمی‌گردد.

بخش دوم: آفات (حشرات مضره) عمده گندم 

نبات گندم مورد حمله تعدادی زیاد حشرات قرار می‌گیرد زیرا مزارع نباتات پناه گاه خوب و جای مناسب برای تغذیه آن‌ها می‌باشد و بیش از صد نوع حشرات مختلف گزارش شده‌است که مقدار بیشتر و در بعضی موارد قریب تمام محصول را از بین می‌برند که یک تعداد عمده آنها قرار ذیل می‌باشد.

ملخ ها

ملخ‌ها دارای انواع زیاد بوده و بالای اکثر نباتات زندگی کرده می‌توانند. علاوه بر گندم، جواری، رشقه، شبدر، لوبیا، پنبه و غیره را نیز مورد حمله قرار می‌دهند. ملخها هنگام تغذیه از ساقه، خوشه گندم و نباتات مشابه را از بین می‌برند.

بعضی از ملخها طور دسته جمعی زندگی کرده، واز یک نقطه به نقطه دیگر مهاجرت می‌نماید و مهم‌ترین آنها در افغانستان ملخ مراکشی، ملخ ایتالوی، ملخ صحرائی و ملخ آسیائی می‌باشند. ملخهای صحرائی ومراکشی فوق‌العاده خطر ناک بوده ولی خساره ملخ ایتالوی به مراتب کمتر است. دسته‌های کوچک ملخ آسیائی ندرتاً وارد کشور می‌شود ولی ملخ‌های مهاجر درهر چند سال یک مرتبه طغیان نموده وجمعیت عظیم آنها وارد کشور می‌شود .

                                                              مزرعه گندم که توسط ملخ‌ها نابودشده.                                                                                    مشخـصـات:

نوزاد یا مچک شباهت زیاد به حشره کامل داشته وطرزتغذیه آن نیز یکسان می‌باشد. تنها فرق آن نداشتن بال، جسامت کوچک، و نداشتن قدرت تکثر می‌باشد. ملخها طور عموم در خاک قسم دسته جمعی تخم‌گذاری می‌نمایند.

ماده چسپناک که موقع تخم‌گذاری ترشح می‌شود تخم‌ها را با هم یکجا محکم نموده و ذرات خاک را نیز دور تخم هامی پیچاند. تخم‌ها داخل ساختمان کوچک کیسه مانند که نیچه نامیده می‌شود قرار می‌گیرد. نیچه انواع مختلف، از نگاه جسامت و شکل متفاوت بوده ودارای تعداد مختلف تخم می‌باشد. به‌طور عموم نیچه تقریباً ۲۵ ملی متر طویل ودارای ۲۰ تا ۱۲۰ عدد تخم‌های باریک می‌باشد .

کنترول همه‌جانبه آفت

۱. دشمنان طبیعی زیاد وجود دارند که ملخها را مورد حمله قرارداده و بالای آنها زنده گی می‌کند که عبارت انداز پرنده گان، موشها، عنکبوتها، زنبورها و مگس‌های مختلف وجود دارند که از نوزادها و حشرات کامل تغذیه می‌نمایند.

۲. تلف نمودن تخم‌ها توسط قلبه نمودن خزانی و بهاری .

۳. در سالهای که ملخ زیاد باشد اگر وسعت کشت گندم و نباتات مشابه حساس تقلیل داده شود و در عوض نوع مقاوم باجره بذر گردد مقدار خساره آنها کم می‌شود، زیرا ملخ بندرت باجره ایکه اضافه از ۲۵ سانتی‌متر بلند باشد تغذیه می‌کنند.

۴. زود کشت کردن گندم، جو و غیره دربهار به نبات موقع آنرا می‌دهد تا قبل از تفریخ نوزادهای ملخ، رشد نموده وقوی گردد.

۵. مجادله با ملخ‌ها موقع که به نباتات حمله می‌کنند می‌توان ازطعمه‌های زهری که متشکل ازسبوس، سموم قوی عضوی، یا غیر عضوی ایکه از طریق جهازهاضمه تاثیردارد استفاده نمود، که با آب یا روغن ساخته می‌شود واین طعمه زهری را می‌توان مقابل مچک‌ها و حشرات کامل استعمال نمود.

۶. محلول دایزینون ۱۱۳–۱۷۰ گرام دریک جریب جاهایکه گیاه فراوان باشد از قبیل کنار سرک‌ها، نهرها، مزارع علوفه و باغها ارزان‌تر، دوام دارتر و خیلی‌ها مٶثر تر از طعمه‌های زهری می‌باشد.

۷. درین اواخراز دلتامترین جهت کنترول ملخها استفاده می‌شود که نتیجه خوب و مٶثردرکنترول ملخها بارآورده است.

۸. بهترین روش مبارزه با ملخها مربوط بکاربردن هردو طریق یعنی کیمیاوی و زراعتی می‌باشد.

ساچ پرنده ملخ خوار در شمال افغانستان        گروه ده هزار سار ساچ در شمال افغانستان                حمله میلیون ملخ بر مزارع

کفشک گنـدم

این حشره درمناطق شمال کشور، کابل، هلمند و هرات موجود می‌باشد. کفشک گندم ازجمله نباتات فامیل گندمیان، خساره سنگین را به فصل گندم می‌رساند. دراوایل بهار حشره کامل از ساقه‌های نازک وآبدار نباتات جوان تغذیه می‌نماید و در روزهای بعدی حشره کامل ونوزاد هردو دانه‌ها را بخصوص درمرحله شیره مورد حمله قرار می‌دهند. لکه‌های تغذیه شده روی ساقه باعث مرگ حجرات همجوار گردیده و تمام ساقه را احاطه می‌نماید وسبب پژمردگی نبات می‌گردد. ازجانب دیگر در مزارع گندم آبیاری شده جوانه‌ها در مراحل اولیه روی ساقه تشکیل شده و عامل که سبب تقلیل حاصل می‌شود عبارت از تخریب ساقه اصلی نبات می‌باشد. نوع دیگر خساره عبارت از تغذیه روی دانه است، آفت مذکور دانه‌ها را سوراخ نموده و محتویات یا شیره آنهارا در مرحله ابتدائی رشد و تشکیل دانه می‌مکد، تحت چنین شرایط دو تا سه حشره می‌تواند تمام حاصل را درساحه یک مترمربع نابود نماید. شکل دیگر خساره موقعی صورت می‌گیرد که هجوم آفت کم و دهقان به آن اهمیت خاص قایل نشود. باآنکه تعداد آفت محدود ولی موقع دخول درمزرعه گندم از دانه‌های رسیده به کمک عملیه انزایم‌های بخصوص تغذیه می‌نمایند که در نتیجه می‌توانند کیفیت پخت آرد گندم را طور قابل توجه پائین آورند. معمولاً آردیکه از گندم‌های آفت زده بدست می‌آید به تنهائی قابل پخت نبوده وباید با آردهای مرغوب وقوی مخلوط گردد. خسارات که آفت مذکور باعث می‌شود گرچه نظر به محیط وموسم طور قابل ملاحظه متفاوت است ولی اندکی کمتراز ۲۵ فیصد محصول را تشکیل می‌دهد. درصورت هجوم شدید، آفت فوق‌الذکر می‌تواند دریک ساحه وسیع باعث خساره کلی فصل گردد.

                                                   آفت کفشک

مشخصـات:

 حشره کامل دارای بدن بیضوی شکل و طول ۱۱–۱۲ ملی متر می‌باشد. صفحه پشت بدن محدب شکل وتوسط سینه اولی که بسیار طویل می‌باشد پوشانیده شده، سر حشره مثلث شکل ودر وسط آن جری باریک که تاانتهای سر ادامه دارد دیده می‌شود. رنگ حشره متغیر واز زرد وخاکستری تا سیاه تغیر می‌کند.

 این آفت حشره مهاجر بوده وسالانه دارای یک ویا دو نسل می‌باشد. دراوایل بهار، طور معمول تقریباً اوایل ثور حشرات کامل بعد از تکمیل دوره استراحت ازخاک برآمده و از از ظهر صورت می‌گیرد. در هنگام گرمی روز حشرا ت متذکره روی زمین ویا داخل درزها استراحت می‌نمایند .ساحه زمستان گذرانی به ساحات نزدیک پروازمی نماید. عملیه  تغذیه دراوایل صبح وبعد ظهرمیباشد.

 کنترول همه‌جانبه آفت

۱. نابود نمودن حشره در ساحه زمستان گذرانی، طوریکه در وقت مناسب بوته‌های نباتات که زیر آن پناه برده‌اند از بین برده شود. دربعضی ممالک به عقیده اینکه نبات ترخ عامل عمده ایست که ریشه آن قسم پناه گاه توسط حشره بکار می‌رود.

۲. سوزانیدن و از بیخ کندن نبات که در زیر آن این حشره زمستان را سپری می‌نماید، جز مهم عملیا ت مبارزه را تشکیل می‌دهد.

۳. طرز اقتصادی وعملی مبارزه راجمع آوری حشرات کامل از مزرعه و منطقه زمستان گذرانی تشکیل می‌دهد. این عملیه توسط دست یا پا ویا وسایل ماشینی صورت می‌گیرد و در وقت ضرورت مٶثر و قابل استفاده می‌باشد.

۴. درطبیعت دشمنان طبیعی، آفت مذکور را مورد حمله قرار می‌دهند. پرازیت‌های مختلف دراکثر مناطق موجود بوده وتخم آفت را مورد حمله قرار می‌دهند.

۵. طرز مؤثر مبارزه مقابل این آفت استفاد ه از حشره کشهای چون لباسید، سیوین، سیمیتایون، فنتریتایون و کلوروفوس می‌باشد که می‌توان آنها را به مقدار دو لیتر در فی هکتاراستفاده نمود.

  شپشک سبز غلات

این حشره دراکثر نقاط کشورما موجود بوده ولی در هلمند، قندهار ومناطق شمال جمعیت آن زیاد ودر اثر حمله بالای گندم خساره سنگین رابارمی آورد. درمزارع آفت زده گندم، بعضی سالها خساره آفت به ۲۵ فیصد می‌رسد. موقع تغذیه حشره متذکره لعاب دهن خود را که دارای مواد زهری بوده به انساج ترزیق می‌نماید و باعث کم رنگی، نبات وتخریب انساج می‌شود. هنگام بهار وقتیکه شرایط اقلیمی مساعد گردید حشره به سرعت تکثر وانتشار می‌نماید و درنتیجه تمام محصول مزرعه را تلف می‌نماید. حشره متذکره عامل انتقال امراض ویروسی نباتات نیز می‌باشد. حشره متذکره گندم، جو، یولاف و بسیاری نباتات اهلی ووحشی فامیل گندمی‌ها را مورد حمله قرار می‌دهد.

 مشخصات

 این حشره دارای رنگ سبز وبدن نرم بوده و اکثراً درجمعیت حشرات بالدار وبی بال جنس ماده موجود می‌باشد. افراد فاقد بال دارای طول ۲ ملی متر و رنگ سبز خیره بوده و شاخک‌ها طویل وسیاه رنگ ودر دوجانب انتهای شکم دو ساختمان باریک رشته مانند سیاه رنگ مشاهده می‌شود.

حشره متذکره اصلاً درمرحله کامل یا نوزاد زمستان گذرانی می‌نماید ولی یک عده محدود آنها زمستان را در مرحله تخم سپری می‌نماید. حشرات کامل روزانه سه تا چهارنوزاد را تولید نموده، اما برخی از آنها گاه گاهی روزانه تا ده نوزاد را بوجود می‌آورند. طور معمول هر حشره ماده درطول ۲۵ روز دوره تکثر، تعداد ۸۰ نوزاد تولید می‌نمایند. افراد ماده بکرزا در یک فصل تقریباً ۲۵ مرتبه تولید نسل می‌نمایند.

کنترول همه‌جانبه آفت

۱. تخریب نباتات خود رو در موسم خزان و تابستان.

۲و. بکاربردن نباتات قوی وانواع مقاوم تا دراثر حمله شپشک کمتر خساره مند شده ونظر به نباتات ضعیف زیادتر حاصل دهد.

۳. عملیات زراعتی از قبیل تهیه درست زمین، کشت انواع مناسب وتخم خوب و پارودادن در جای که ضرورت باشد وتنظیم رطوبت کافی خاک، در تنظیم این آفت کمک می‌کند.

۴. تنا وب مناسب می‌توان جمیعت آفت را تقلیل بخشد. شپشک مذکور جو، یولاف و گندم را که درتناوب به تعقیب باجره در موسم خزان کشت می‌شود شدیداً خساره مند می‌نماید. درحالیکه اگر نباتات متذکره به تعقـیب سایبین، جواری یا گندم بذر گردد خساره شپشک خیلی‌ها کم خواهد بود.

۵. تهیه مقدار کافی نایتروجن برای گندم ونباتات مشابه چه ازطریق استعمال کود کیمیاوی وچه ازطریق تناوب با حبوبات تعداد، نبات را در مقابل آفت مقاوم می‌سازد.

۶. شپشک مذکور دارای دشمنان طبیعی متعدد بوده واز جمله، زنبورهای کوچک پرازیتی، فالبینک‌ها ودیگر حشراتیکه از شپشک‌ها تغذیه می‌نمایند ازازدیاد جمعیت آفت جلوگیری می‌نمایند.

۷. همچنان برای جلوگری ازآفت مذکور حشره کشها ازقبیل لارسبین، سوپرتاب ویا حشره کشهای چون دایمیتویت و مونو کروتو پاس ۲۵۰ لیتر در یک هکتار حشره متذکره را طور قناعت بخش کنترول می‌نماید.

مور لشکری یا ترپس گندم

 حشره متذکره از جمله آفات مهم گندم وجواری بوده که از ولایات کابل، لوگر، کندهار، هلمند، فراه، هرات، ننگرهار، پکتیا، کندز واکثرمناطق شمال کشور گزارش داده شده‌است. حمله جمعیت زیاد آفت طورناگهانی ظاهر می‌شود زیرا گروه بزرگ پروانه‌ها بعد از پر واز یا انتشار توسط باد، شب درمزارع سبز غلات پائین شده و صدها تخم می‌گذارند. لارواها بعد از خروج از تخم تا زمانیکه خساره قابل ملاحظه را روی نباتات میزبان بار نیاورد دیده نمی‌شوند. در صورت طغیان کنترول آنها ممکن نخواهد بود. مورها در هنگام روز زیر کلوخ‌ها، سنگها یا برگهای وسطی نبات میزبان پناه می‌برند. در ساحه مصاب مورهای رده دار سبزتیره که طولاً دارای خطوط موازی سفیدرنگ در جوانب ووسط پشت می‌باشد بنظر می‌خورد. حشره مذکور خساره سنگین را به گندم، جو، جواری، یولاف وارزن بار می‌آورد. گاهی حبوبات، پنبه، رشقه، شبدر، لبلبو، تنباکو وگیاهان هرزه را نیز مورد حمله قرار می‌دهد.

مشخصات

 پروانه ماده در بندهای نازک روی برگها یا زیرغلاف برگ نباتات فامیل گندمی‌ها تخمگذاری می‌نماید. تخم‌ها کوچک، کروی شکل ودارای رنگ سبز مایل به سفید می‌باشند. لارواهای جوان سبز خیره، اما لارواهای مسن زرد تانصواری مایل به سبز، دارای خطوط آشکارا وطول تقریباً ۳۰ تا ۵۰ ملی متر می‌باشد. پروانه‌ها نصواری کم رنگ تا نصواری خاکی بوده و عرض پروانه با بالهای باز تقریباً به ۳۰ ملی متر می‌رسد.

در حصه وسطی هریک از بالهای جلوی یک لکه سفید و خورد وجود دارد.

  کنترول همه‌جانبه آفت

طریقه مٶثر واقتصادی عبارت است از: کشف آفت درمراحل ابتدائی می‌باشد. علائمیکه بعد از تغذیه آنها درنباتات آفت زده مشاهده می‌شود باید درنظر گرفته شود. آفت مذکور مناطق کم ارتفاع، مرطوب وپوشیده از گیاهای جوان را ترجیح می‌دهند بنابرآن باید از این نوع جاها، معاینه ودقیقاً مراقبت شوند. این آفت دارای دشمنان طبیعی زیاد است که از جمله یک نوع مگس وزنبور کوچک پرازیت‌های مهم این آفت بوده و همچنان یک تعداد شکاریها مانند قانغوزک زمینی، پرنده گان، موش خرما و مرغهای اهلی است که در کنترول حشره فوق نقش مهم دارند. بهترین طریقه جلوگیری زراعتی، کندن زابرهای کم عمق دور مزرعه آلوده می‌باشد وزابرها باید موقع مهاجرت مورها از یک مزرعه به مزرعه دیگر کنده شود. چون در وقت عبور مورها به زابرها افتاده وقدرت بالا شدن را نمی‌داشته باشند، بعضی اوقات کندن چقورک‌ها در بین زابرها به عمق ۴۰ سانتی‌متر وبه مسافه ۶ متر از همدیگر مفید ثابت می‌شود، زیرا اگر بعد از افتادن مورها دراین چقورک یک مقدار تیل خاک ویا دیزل پاش داده شود مورها را هلاک نموده واز انتشارآنها جلوگیری بعمل می‌آید. مواد کمیاوی ۵۰۰ ملی لیتردای کلورووس، ۳ کیلوگرام کاربارایل ویا یک لیترکوینل پاس در ۲۵۰ لیتر آب دریک هکتار برای کنترول کرم قطع کننده و مورلشکری مفید ثابت شده‌است.

کرم قطـع کنـنده یا کرم قطع کننده ساقه

کرم‌های قطع کننده در ولایات بلخ و تخار مزارع گندم را شدیداً خساره مند می‌سازد. این حشره خاکزی بوده یعنی در خاک زیر نباتات جوان زنده گی می‌کنند. اینها از طرف شب تغذیه می‌کنند از طرف روز چون در مقابل شعاع آفتاب حساس می‌باشند، در خاک مهاجر می‌شوند. کرم‌های مذکور معمولاً بالای نباتات جوان حمله آور شده و ساقه‌های آنها را در نزدیکی سطح زمین در آثر تغذیه خود قطع می‌کنند از همین سبب است که بنام کرم قطع کننده یاد می‌گردند. همچنان چون از طرف شب تغذیه می‌کنند، به آنها کرم‌های دزد نیز گفته می‌شوند. باید تذکر داد که اینها می‌توانند از برگهای نباتات مسن نیز بمنظور غذا استفاده نمایند. خساره شدید که به نبات وارد می‌گردد از شروع مرحله جوانه زدن الی مرحله تشکیل ساقه‌ها یا تایلر نبات می‌باشد. علایم برجسته موجودیت این آفت عبارت از قسمت‌های عاری از پوشش نبات اصلی می‌باشد که نشان دهنده از بین رفتن جوانه‌ها توسط این آفت می‌باشد. همچنان نباتات چپه شده یا به زمین آفتاده نیز موجودیت آنها را نشان می‌دهد

.

مشخصات و دوران حیات:

افراد کامل این حشره پروانه است که عرض آنها با بالهای باز از یک تا دو اینچ می‌رسد، بالهای جلوی آنها دارای رنگ نصواری خاکی تیره بوده و دارای داغکهای مشخص می‌باشد و بالهای عقبی آنها دارای رنگ نصواری خاکی روشن می‌باشد. لارواهای آن نیز ۱–۲ اینچ طول داشته و دارای رنگ سبزروشن تا خاکی – نصواری می‌باشد.

 زمستان را به شکل لاروا در خاک سپری می‌نمایند. افراد کامل در بهار از خاک بیرون آمده به کوها و تپه‌ها مهاجرت می‌کند و برای دو ماه در حال استراحت باقی می‌مانند. بعد از سپری نمودن دوره استرحت دوباره به طرف زمین‌های زراعتی پرواز نموده و در خاکهای نرم که برای کشت آماده شده باشد تخم‌گذاری می‌نمایند. هر ماده تقریباً ۱۰۰۰ تخم را تولید نموده و تخم‌ها در طول یک یا دو هفته به لاروا مبدل می‌گردند و به تغذیه از قسمت‌های نزدیک سطح خاک نباتات شروع می‌کنند. مرحله لاروایی این حشره که مرحله مضریت آن می‌باشد تقریباً ۴ هفته دوام می‌کند ولی در مناطق سرد شاید این مدت طولانی‌تر باشد بعدً به شفیره مبدل می‌گردند سالانه یک نسل را تولید می‌کنند.

کنترول همه‌جانبه آفت

۱. از بین بردن گیاهان هرزه قبل از کشت گندم توسط عملیه‌های مختلف چون شدیار گذاشتن، قلبه عمیق خزانی و بهاری قبل از کشت. که این عمل جمیعت آفت را کاهش داده و در مقابل از خسارات گندم جلوگیری می‌کند.

۲. شدیار گذاشتن زمین در کنترول آفت مٶثر است بخاطریکه آفت از میزبان دور نگهداشته می‌شود.

۳. تناوب زراعتی نیز تا اندازه در کنترول آفت کمک می‌کند.

۴. زمانیکه جمیعت آفت به تعداد یک حشره در فی متر مربع برسد، در آنصورت لازم است آفت توسط حشره کش‌ها کنترول گردد تا از خساره آن به گندم جلوگیری کند.

شکل-۷۰. مزرعه گنـدم که توسط کرم های قطـع کننده ازبیـن رفتـه

۵. استعمال ادویه کیمیاوی مستانگ، وریور، سیوین، اندرین، سپرمیترین وغیره در کشورهای انکشاف یافته معمول بوده و نتیجه خوب از آن بدست آورده‌اند. آما در کشور ما چون وضع اقتصاد دهاقین در حالت بد قرار دارند، از این خاطر استعمال آنها اقتصادی نبوده و ما آنرا سفارش نمی‌کنیم.

گیاهان  هرزه عمده گندم و کـنتـرول آنها در مزارع گندم

در پهلوی سایر آفات زراعتی، گیاهان هرزه نیز به طرق مختلف باعث تقلیل در حاصل گندم و سایر نباتات زراعتی می‌گردند. گیاهان هرزه که معمولاً در مزارع گندم می‌رویند عبارت اند از بک ویت وحشی، برومس سیکالینوس، برومس تکتورم، شورک، نسترن گندم، مستارد وحشی، یولاف وحشی، بویه، پیچک مزارع، خار کانادایی، گل بودنه، چرمک و غیره.

  برومس سیکالینوس        بکویت                 برومس تکتورم                شورک             نسترن گندم

مستارد وحشی                بابونه وحشی                        چرمک– 

خصوصیات نباتی

گیاه هرزه یک ساله زمستانی بوده و بوسیله تخم تکثر می‌نماید. ساقه آن ایستاده و ۳۰–۶۰ سانتی‌متر طول دارد. در انتهای ساقه منشعب گردیده و حاشیه برگ‌های آن فرورفتگی‌های عمیق دارد. گل‌های آن دارای رنگ زرد روشن می‌باشد. تخمها در ساختمان‌های پلسی که دارای طول ۲٫۵–۴ سانتی‌متر می‌باشد تولید می‌گردد. رنگ تخم نصواری و شکل آن مدور می‌باشد.

 کنترول

این گیاه هرزه بطریقه میخانیکی به سهولت کنترول می‌گردد. طریقه‌های بذر نباتی و رقابتی در کنترول آن نیز مٶثر می‌باشد. ساده‌ترین و کم مصرف‌ترین طریقه کنترول ان در مزارع گندمیان استفاده از مرکبات کلورفیناکسی می‌باشد ولی آنرا می‌توان ذریعه مرکبات مختلف نیز کنترول نمود.

یولاف وحشـی

خصوصیات نباتی:                                                                                        تاحال دو نوع ان بحیث گیاه هرزه شناخته شده‌است. گیاه هرزه یک ساله بوده و به وسیله تخم تولید مثل می‌کند. ساقه ان ایستاده، لشم و از ۳۰ تا ۱۲۰ سانتی‌متر طول می‌داشته باشد. بسیار زیاد شباهت به یولاف بذری دارد. خوشه گیاه متذکره نسبت به خوشه یولاف اهلی خیلی باز و عریض می‌باشد. همچنان تخم آن دارایی لکه‌های سیاه بوده و سوغه آن خم شده می‌باشد. تخم ان نسبت به یولاف اهلی بیشتر استوانه ای بوده و دارای مویک‌های زیاد است. یک نبات یولاف وحشی در یک فصل نمویی طور اوسط ۲۵۰ عدد تخم تولید کرده و تخم آن چند سال قدرت جوانه زدن را دارا می‌باشد.

کنترول:

۱. تناوب زراعتی توسط نباتات رشقه، شبدر و دیگر سبزیجات.

۲. بذر تخم‌های عاری از تخم یولاف وحشی اگر قیمت هم تمام می‌شود.

۳. قطع مکرر یا خیشاوه میخانکی از تولید تخم آن جلوگیری نموده و در کنترول آن مٶثر است.

۴. در صورت که خیشاوه بشکل منظم اجرا نشده باشد و یولاف تا جمعه آوری حاصل در مزرعه باقی مانده باشد، پس کوشش شود که قبل از درو کردن نبات گندم، این نبات قطع و از بین برده شود تا از تلوث حاصل گندم جلوگیری شود.                                          ۵.و قلبه سطحی بعد از رفع حاصل جهت زیر خاک نمودن و تشویق نمودن تخم‌های یولاف وحشی به جوانه زدن و بعداً تغذیه آن توسط حیوانات نیز یکی از طرق خوب کنترول این گیاه و گیاهان هرزه دیگر بشمار می‌روند.

۶. قلبه عمیق در وخت کشت گندم جهت دفن کردن تخم‌های یولاف نیز مٶثر ثابت شده‌است.

۷. استعمال ۰٫۷۵ تا ۱٫۰ پوند ماده مٶثر دایکلو پاف در یک ایکر زمین وقت که گیاهان هرزه یک ساله گندمی برگان در مرحله ۲ یا ۳ برگی در حالیکه که نبات گندم بند را تشکیل نداده باشد.

پیچک مزارع

خصوصیات نباتی

گیاه هرزه چندین ساله بوده و بوسیله تخم و ساقه‌های متحوله که زیر زمین است، تکثر می‌نماید. تا حال ۱۴ نوع آن بحث گیاه هرزه شناخته شده‌است. ساقه‌های آن بشکل افتیده بروی زمین نشو و نما نموده یا بدور ساقه و شاخه نباتات یا اجسام دیگری می‌پیچد. طول ساقه‌های آن از چند سانتی‌متر تا ۲٫۵ متر می‌رسد. برگهای آن متناوب، قلب مانند و انجام برگ آن مدور و نوک تیز نیست. برگ‌ها تحت شرایط نا مساعد خیلی کوچک باقی مانده و در شرایط مناسب اقلیم بزرگ می‌شوند. گلهای آن ساختمان قیف مانند را داشته و برنگ آبی روشن تا سفید بملاحظه می‌رسند. دنباله گل آن دارای دو برگچه بوده که به فاصله ۰٫۱ تا ۲٫۵ سانتی‌متر از گل قرار دارد. با داشتن این خصوصیات از گیاهان شبیه خود تفریق می‌شود. در هر تخمدان ۱–۴ عدد تخم درشت برنگ خاکی تاریک و سرخ نصواری بملاحظه می‌رسد. تخمهای آن در شرایط مختلف اقلیمی تا ۶۰ سال زنده مانده می‌تواند. پیچک مزارع دارای ریشه گوشتی بوده و وسیعاً انتشار می‌نماید. ریشه‌های آن به عمق ۷–۱۰ متر در خاکها دیده شده‌است.

کنترول

۱ قلبه عمیق و شدیار گذاشتن زمین در کنترول این گیاه کمک کرده می‌تواند.

۲. مراعات نمودن تناوب زراعتی نیز در کنترول این نبات تا اندازه موثریت دارد.

۳. خیشاوه دوامدار از آسانترین و ارزانترین طریقه کنترول این گیاه محسوب می‌گردد که در این صورت بعد از چند سال تحت کنترول درآمده می‌تواند.

۴. با استفاده از گیاه کش‌ها چون مرکبات کلورو فیناکسی مانند تو فور دی یا دایکمبا، گلایفوسیت و غیره طی ۱–۲ سال قابل کنترول می‌باشد.

خار کانادایی

خصوصیات نباتی

 خار کانادایی هفت نوع بوده و انواع مختلف آن بنام‌های معمولی متفاوت مسمی گردیده‌اند. خار کانادایی نبات چندین ساله بوده و بوسیله تخم و ریشه‌های افقی که در خاک موجود می‌باشد تکثر می‌نماید. ساقه‌های آن از ۳۰–۱۲۰ سانتی‌متر طویل شده و بصورت میان خالی و راست می‌باشد. ساقه او دارای مویک‌های کم است. دارای ریشه گوشتی بوده که از آن ساقه‌ها بوجود میآید. برگهای آن بیضوی و حاشیه برگ آن دارای فرورفتگی‌های عمیق دندانه دار و پوشیده با خارکها می‌باشد. رنگ برگ آن سبز جلادار و سطح زیرین آن دارای مویک‌ها می‌باشد. گلهای آن کوچک و به شکل غونچه‌ها بوجود می‌آید. رنگ گلهای آن آبی روشن تا قهوی و گلابی روشن می‌باشد. خار کانادایی نبات دو مشیمه ای بوده و دارای گل مذکر و مٶنث می‌باشد. تخم در نبات که گل مٶنث دارد تولید می‌شود.

کنترول:

۱. بذر نبات قوی رقابت کننده.

۲.مراعت نمودن تناوب زراعتی.

۳. جمع‌آوری و سوختاندن بقایای نباتی.

 ۴. قطع مکرر نبات خار کانادایی و جلوگیری از تشکیل گل و تولید تخم در طول فصل نمویی.

  شکـل-۷۷. ازبین بردن خارکانادایی قبل ازوارد

  شدن خسـاره آن.

۵. استفاده از گیاکش‌های انتـقالی انتخابی مخصوصاً تو –فور-دی در سال اول نمو آنرا بخوبی کنترول میـکنـد.

۶. گیاه کش‌هایِ دایالین سوپر و پریمیانت با الترتیب به مقدار ۰٫۹ و ۱٫۰ لیتر در فی هکتار تا ۹۵ فیصد نبات مذکور را کنترول می‌نماید.

تحقیقات بالای گندم

مقدمه:

در تعریف گفته میشود که تحقیقات زراعتی :عبارت از یک سلسله کاوش ها و جستجو ها و بکارگیری میتود های علمی متکی به ساینس و تکنالوژی در جهت رشد و انکشاف زراعت میباشد بدین اساس تحقیقات زراعتی بنابر ضرورت زمان و نیازمندی هایزراعت میباشد. 

باوجودیکه الی سال ۱۳۵۷ افغانستان متکی به گندم خود بوده از خارج وارد نمیشد. ولی بخاطر مصونیت غذايی ارتقا  کیفیت و حاصلدهی ، پائین شدن  سطح امراض و آفات نباتی  در افغانستان در ولایتهای کابل هرات جلال آباد قندوز مزار شریف  مراکز اساسی 

تحقیقات نباتی تشکیل شد . به همین ترتیب توجه سازمانهای زراعتی بین المللی را بخود جلب نمود. امروز سازمانهای زراعتی زیادی با ما همکاری دارند. بخصوص بالای گندم سازمان جهانی  تحقیقات نباتی در مناطق خشک  ایکاردا (ICARDA) سازمان تحقیقات نباتی در مناطق نیمه خشک ، CIMMYT و دیگر سازمانهای  زراعتی  همکاری مستقیم دارد. در کابل دارلمان مرکز تحقیقات نباتی بخصوص گندم را پیش برده تا حال چندین نوع گندم را که به شرایط کشور مطابقت داشته و دارای خواص خوب بوده  هایبراید نموده   به دهقانان توزیع نموده است.  الی سال ۱۳۵۷ کار تحقیقاتی نباتات بخوبی پیش میرفت . بعداز سال ۱۳۵۷ شرایط ذیق شده کار به کندی پیش میرفت. تا آنکه در زمان مجاهدین و طالبان کار تحقیقاتی از بین رفت. ولی بخاطر فقر وگرسنگی که در زمان طالبان بروز نموده بود کشورهای خارج به دهقانان  همکاری مینمودند.

در دهه چهل مؤسسه همکاری انکشافی بین ‌المللی  سویدن  SIDA و پروگرام انکشافی ملل متحد  یک پروژه انکشافی را در افغانستان  ایجاد نمودند  در ۱۴ ولایت  به تعداد ۳۸۸ نوع را به امتحان گرفت و ورایتی های  هرات ۹۹ مزار ۹۹ و آمو ۹۹  که همه اینها گندم آبی بوده نتایج  حاصل آن قناعت بخش بود به دهقانان توزیع  نمود.. بعداً در ۱۳۴۴ الی ۱۳۴۵ وزارت تصمیم گرفت کار بالای گندم بیشتر شود بدین اساس گندم مکسیپک (مکسیکوپاکستان) وارد و کار تحقیقاتی بالای آن انجام گرفت از هایبراید مکسیپک  گندم نوع لیرماررو ،جو A64 ، کینیا  ، منتانا  ، ویلفین نتیجه مطلوب را بدست آوردند. 

طوریکه دیده میشود افغانستان به یک مصونیت ضرورت مبرم دارد. بناعاً  تحقیقات  در مورد نباتات افغانستان از سال ۱۳۴۲ آغاز شد. الی سال ۱۳۷۱ پروگرام اصلاح  زراعتی  که توسط دولت حمایه می‌شد . درسال ۱۳۷۱ منحل شده ازبین  رفت. در سال ۱۳۷۵ مجدداً تحت اداره سازمان زراعت و مواد غذائی  ملل متحد FAO  آغاز بکار کرد. سازمان غذائی  ۱۴ نوع گندم بذری را فراهم آورد که ۱۰ نوع آن برای کشت آبی و ۵ نوع آن برای للمی بود. مؤسسه تحقیقاتی آریا  در حال حاضر ۱۷ مرکز تحقیقاتی  در مرکز و ولایات دارد. دفتر مرکزی آریا  در کابل میباشد . درسال ۲۰۰۶ موسسات بین المللی آغاز به همکاری نمودند .

 این موسسات تحقیقاتی عبارتند از موسسه تحقیقاتی  بین المللی  در ساحات خشک ICARDA))  وCIMMYT)) . میباشد.  این موسسات آزمایشات تحقیقاتی  را در چند جای و چند موقیعت افغانستان نمودند تا انوع بهتر حاصل دهنده را تشخیص نماید. همچنان نوع که در مقابل امراض مقاوم باشد جهت  ترویج به دهاقین توزیع گردد. 

انواع گندم را که درین دهه به دهقانان معرفی گردیده است

تاثیر تحقیقات بالای گندم : 

تمام اثرا ت  تحقیقات که از نگاه حاصل دهی نتایج  مطلوبه میباشد. طویکه دیده شد حاصلات در سال ۱۹۶۸  فی هکتار ۱،۱۵ تن بود  درسال ۲۰۰۹ حاصلات به ۱،۷۹ تن رسید  یک  رشد قابل ملاحظه  را نشان می دهد . مجموعه تولیدات  گندم  از ۲،۳۵  میلیون تن متریک   به ۴.۵ تن رسید  که %۱۱۶رشد را نشان می دهد. 

TCI   مخفف آن Turkey-CIMMYT ICARDA

 CIMMYT مرکز بین المللی اصلاح گندم و جواری در مناطق نیمه خشک 

 ICARDA  مرکز   تحقیقات جهاانی  در مناطق خشک

 FAO سازمان غذا و زراعت ملل متحده

FEA همکاری  زراعتی  با سفارت فرانسه

ورایتی های اصلاح شدهٔ جدید گندم

 انستیتیوت تحقیقات زراعتی پس از چند ده تلاش و پیکار به موفقیت بزرگ  دست یافته  و توانسته است بیشتر از ۳۰ ورایتی اصلاح شده ای گندم را به دهاقین کشور معرفی نمایند. البته لازم به تذکراست که طی چند دهه  پسین تعداد از ورایتی ها بنابر پائین آمدن ظرفیت  حاصلدهی؛ حساس شدن در مقابل امراض و آفات از طرف کمیته بورد ملی تخم بذری رد شده‌است، که شامل بستهٔ فعلی نمی باشد. این بسته جدید که شامل ۲۸ ورایتی اصلاح شده  پر حاصل  مقاوم در برابر خشکی و امراض بوده که پس ازتکمیل پروسه های تحقیاتی و تجزیه ارقام بنابر داشتن خصوصیات  فوق العادهٔ که داشت به دهاقین و گندم کاران عزیز کشور معرفی میشود.

 از مجموع ورا یتی ‌های اصلاح شده که فعلاً درسیستم  تولیدی  تخم‌های بذری مورد استفاده قرار می گیرد ؛ ۲۱ ورایتی آن که شامل ورایتی ‌های (دارالمان ۰۷، درخشان ۰۸،  شیشم  باغ ۰۸، مقاوم ۰۹، بغلان ۰۹، کوشان ۰۹، چونت نمبر ۱، للمی ۴، کابل ۰۱۳، صلح ۰۲، مزار ۹۹، هرات ۹۹، گل للمی ۳،  للمی  ۲، پروا ۲، زرین للمی ، دهدادی، کوهستان  للمی ، گندم دیورم نیمه زمستانی امیری و گندم دیورم زمستانی  و گندم های اختیاری میباشد.

همه ساله  انستیتوت تحقیقات زراعتی تخم‌های مادری  ورایتی ‌های گندم‌های فوق‌الذکر را  تولید و به دسترس  ریاست تصدی تخم‌های  بذری و کمپنی‌ های  خصوصی  تخم بذری غرض تکثیر قرار می ‌ گیرد. ورایتی ‌های ، وحدت ۱۵، افغان ۱۵، وافر ۱۵، الهام ۱۵، بهار ۱۵، و للمی  ۱۵ که در سال ۲۰۱۵ پس از تکمیل  موفقانه ای پروسه‌های تحقیقاتی از طریق بورد ملی تخمهای بذری معرفی شده است. خوشبختانه سال  ۲۰۱۷ به مقدار کافی تخم هسته ای  آن تولید و در سال جاری به منظور تکثیر شامل پلان تخم های مادری انستیتوت تحقیقات زراعتی شده است. از جمع این ورایتی ها ۲۱ ورایتی آن گندم های اختیاری ۳ ورایتی آن گندمهای زمستانی ۲ ورایتی آن دیورم  و یک ‍۱ ورایتی آن نیمه زمستانی یک ورایتی آن گندم بهاری میباشد. 

باید گفت از مجموع ورایتی  های نامبرده ۲۲ ورایتی آن گندم‌ های  اصلاح شده در شرایط آبی  و ۶ ورایتی آن گندم‌های  اصلاح شده در شرایط  للمی می‌باشد.

 تحقیقات در مورد اصلاح نبات چگونه صورت می گیرد    

نباتات بدو شکل اصلاح میشود.  

القاح طبیعی و القاح مصنوی . کارما اصلاح نبات بالای اصلاح مصنوعی استوار بوده که از تغیرات در داخل کروموزوم بدست می اید. این کار را فقط متخصصین زراعت که تجربه کافی داشته باشد میتوانند.

انواع نصب جین مناسب در کرموزوم  و دی ان ای

۱.تولید هاپلوئید  درین روش جینها را به دو تایی یا دبل هاپلوئید تبدیل می نماید. 

۲.اینترگرسیون : به معنای وارد کردن قسمتی از مواد ژنتیکی یک نبات به نبات میباشد 

۳.صلاح گیاهان با استفاده از موتاسیون :قسماقسم شدن  جنتیکی حاصل از موتاسیون مصنوعی با تنوع حاصل از موتاسیون طبیعی می  باشد.                                                                   
۴. هیبریداسیون :یکی از ابزارهای رایج  اصلاح نباتات کلاسیک می باشد که در واقع به یکجا شدن  بین دو ورایتی برای دستیابی به جینوتیپ بهتر اطلاق می شود

۵.۰کشت حجرات زنده  : کشت بافت سلول زنده محصول  است که حجرات آن قابل انقسام است. و به مدت کشت نا محدودی در یک محیط مغذی رشد داده می شود.

مرجع تحقیقات گندم درافغانستان

گندم مواد غذای اساسی اکثریت مردم کشورمارا تشکیل می‌دهد. روی این ملحوظ  تحقیق بالای گندم در اولویت برنامه‌های دولت قرار گرفت. 

تحقیقات در مورد گندم انتهای  سالهای ۱۳۲۹ آغاز گردید در سال ۱۳۳۹ در چوکات وزارت زراعت منحیث یک واحد فنی و تحقیقاتی ایجاد گردیده. اداره انکشافی ایالات متحده امریکا یک فارم تطبیقی و توافق پذیری را در سال ۱۳۳۹ در دارالمان کابل تاسیس نمود که بنام اداره تحقیقاتی در جوکات ریاست ترویج فعالیت را آغاز نمود.

 بعدا در ماه حمل ۱۳۴۵  کار و فعالیت  اساسی در ایجاد تحقیقات زراعتی  در چوکات  وزارت زراعت  و آبیاری  تشکیل شده از ریاست ترویج جدا گردیده.  با گذشت زمان و گسترش ضرورت ها در سال ۱۳۴۹ به ریاست تحقیقات و خاکشناسی و اگرانومی تغیر نام داد. در سال ۱۳۶۷ بریاست انستیتوت تحقیقات زراعتی با داشتن (11) دیپارتمنت تحقیقاتی شامل دیپارتمنت های تحقیق اصلاح نباتات , اگرانومی , خاکشناسی , امراض و آفات , مالداری نباتات صنعتی و پلیدار, پلان و تحلیل ارقام , جنگلات و علفچرها , ماشین آلات زراعتی , آبیاری و هارتیکلچر عرض وجود نمود.  به همین سلسله درسال ۱۳۹۳ بریاست عمومی انستیتوت تحقیقات زراعتی با داشتن سه ریاست تحقیقاتی هریک ریاست تحقیقات تطبیقی وتوافقی نباتات , ریاست تحقیقات خاکشناسی و ریاست تحقیقات مالداری که هر کدام تشکیل مشخص دارند ارتقاء نمود. بعدآ در سال ۲۰۰۶ موسسه تحقیقاتی زراعتی افغانستان  بنام  ARIA  مسما گردیده شروع به فعالیت تحقیقاتی نمود.

در جدول ذیل مشخصات تمام ورایتی های معرفی شده ازقبیل  نام ورایتی ، نوع ورایتی  ، مقدار تولید فی هکتار، زون های اقلیمی . سایر مشخصات ضروری تذکر یافته است

.

انستیتوت تحقیقات زراعتی  وزارت زراعت و مالداری کشور به همه دهاقین و گندم کاران کشور توصیه می نماید که ورایتی های ذیل یاد شده را جاگزین  ورایتی های محلی نمایند، چون سطح تولید و بازدهی این ورایتی ها در مقایسه با ورایتی های محلی بالا بوده و سبب افزایش تولید گندم در کشور می شود.

                    اصلاح نباتات

Crop Improvement 

اصلاح نباتات : عبارت ازاست انکشاف یک نوع نبات بمنظور نوع بهتر و دلخا است. و یا مهارت و هنر که  تغیر در اوردن صفات نباتات بمنظور ارزش اقتصادی ویا بمنظور دیگر را اصلاح نباتات گویند. در یک تعریف دیگر هنر و علم که بمنظور بهبود ترکیب جنتکی نباتات به منظور بازده مناسب بکار میرود اصلاح نباتات گفته میشوند.

 اصلاح نبات در درختان  بوته  و خورد تراز ان امکان دارد ولی بشرفعلا بالای  نباتات کار می نمایند از ان بمنظور غذا و تغذیه استفاده می گردد. تغیرات که در نوع نبات بدست می اید عبارتند ازدیاد پروتین ، مقاومت در برابر امراض حشرات ، قد مناسب ، نرم بوده درحرارت کم خورده شود، در برابر محیط مختلف روئیده از خود مقاومت نشان دهند، در برابر کم آبی و یا خشک آبی مقاومت داشته باشد وامثال این……

 دانشمندان  اصلاح نباتات یا ساینتست های زراعتی  برای تغییر یک صفت در جین نبات مورد نظر خود، از دیگر جنوتیپ‌هایی که خواست مناسب صفت را دارند استفاده می‌کند. اصلاح نباتات بر دو اصل تنوع و انتخاب  نمونه مطلوب استوار است. تنوع طبیعی که در طبیعت موجود است  تنوع مصنوعی که از القاع دو نبات بدست می اید.

در کشور های پیشرفته و زراعت مکانیزه شده تقریبا تمامی نباتات که کشت میشوند نباتات اصلاح شده است. که برای حاصل مناسب از کود کیماوی ویا حیوانی استفاده می نمایند. بعضا دیده شده که مردم در برابر محصولات کود کیماوی حساسیت پیدا نموده از نباتات  که در محیط بدون کود کشت میشوند استفاده می نمایند که بنام (نبات اکولوجی ) یاد می گردد.                            

                               علوم که وابسته به اصلاح نباتات است

یک دانشمند زراعتی بمنظور اصلاح نبات به این علم وارد باشد و یا دفاتر مخصوص به این علم داشته باشند.  جتیک ، نبات شناسی ، فیزیولوژی نباتات شناسی ، بیو شیمی گیاهی ، امراض نبات شناسی ، حشره شناسی ، احصایه ، کمپوترو بیو تکنولوجی  میباشد.

بیو تکنالوجی 

 بیوتکنولوژی‌ مجموعه‌ای‌ از علوم ‌ و روشها است‌ که‌ برای‌ تولید، تغییر و اصلاح تولید ، به ‌نژادی‌ گیاهان‌ و جانوران‌ و تولید میکروارگانیسم‌ها برای ‌کاربردهای‌ بخصوص ، از ارگانیسم‌های‌ زنده‌ استفاده‌ می‌کند. ویا فعالیت و  روشهای‌ علمی‌ و فنی‌ در تبدیل‌ بعضی‌ مواد به‌ کمک‌ عوامل‌ بیولوژیک‌ (میکروارگانیسم‌ها، یا نباتی ‌ و جانوری‌ و آنزیم‌ها) برای‌ تولید کالاها وخدمات‌ در زراعت ‌، صنایع‌ غذائی‌ و دارویی‌ و طبابت‌ میباشد.

 ـمجموعه‌ای‌ از فنون‌ و روشها که‌ در آن‌ از ارگانیسم‌های‌ زنده‌ یا قسمتی‌ از آنهادر بدست اوردن  تولید، تغییر و بهتر‌ سازی‌ نباتات ‌ و جانوران‌ استفاده‌ می‌شود.

 ـاستفاده از تکنیکهای‌ انجنیری  جنتیک‌ در تولید محصولات‌ زاعتی ‌، صنعتی‌، درمانی‌ وتشخیص‌ باکیفیت‌ بالاتر و قیمت‌ ارزانتر و محصول‌ بیشتر و کم‌ خطرتر را گویند.

روش  اصلاح نباتات در بهبود عملکرد کمک می کند

اصلاح نبات در جهت حاصل زیاد ، کنترول نبات از حساسیت در برابر امراض و آفات  ، شوری ، سم فلزات چپه شدن ، قد مناسب ، مقاومت در برابر خشکی وغیره میباشد که ذیلاً نگاشته میشود.

۱. بهبود کیفیت 

۲. حاصلات زیاد 

۳.مقاومت در برابر امراض وآفات زراعتی 

۴. مقاومت  در برابر تغیرات محیطی مثل شوری ، سرما ، وخشکی

۵.  تولید نباتات هاپلوئید و دبل پلودی در جنوم  بمنظور خالص سازی جین یعنی تخم

تولید هاپلوئید  جینها و سپس دو برابر نمودن کروموزمهای آن به ایجاد دبل هاپلوئید می‌انجامد که سریعترین روش دستیابی به بریدینگ کامل در طی یک مرحله می‌باشد. مهمترین روشهای القائی تولید هاپلوئید عبارتند از: 
۱روش  میکروسپور (آندوجینر)
۲. کشت گلچه (جای که برگ خوشه گندم به دانه تبدیل می شود)
۳.کشت بساک، تخمک (جینوجر) کشت تخمک، دورگ‌گیری بین نبات
تولید هاپلوئید به روش میکروسپور یکی از بهترین و معمولترین روش ایجاد هاپلوئید می‌باشد میکروسپور دانه گرده‌ای است که در مرحله ابتدائی نمو در محیط کشت، نبات  هاپلوئید را بوجود می‌آورد.

 کشت بساک (دوکیسه که گرده در آن است) نیز معمولترین شکل  کشت گرده است که بساکها در مرحله نموی یک هسته‌ای انتخاب می شود. تولید گیاهان هاپلوئید به تعداد زیاد به روش کشت بساک بستگی دارد. ایجاد هاپلوئید گندم توسط گندم× ارزن و گندم × جو امکانپذیر می‌باشد. 
تکنیکهای دو برابر کردن مجموعه کروموزمی (ژنوم) هاپلوئید‌ها برای تهیه نبات  صد درصد خالص (دبل هاپلوئید) نقش اساس را ایفا می‌کند. مکانیزمهای دو برابر شدن جینوم  میکروسپوربه دو پدیده اتحاد هسته‌ای و دو برابر شدن  مرحله میتوزی یا داخلی نسبت داده می‌شود.
Colchicine مهمترین عامل کیماوی  دو برابر نمودن کروموزومی است که در سطح وسیعی بکار می رود.کل‌سی‌سین دارنده رشته های مخروطی شکل وعمل کننده در حجرات  در حال تقسیم نباتات  می باشد. 

نباتات برای تولید مثل خود بارور، دیگر بارور ، تولید جنسی و غیر جنسی ، اپومیکس  ، نرعقیمی  تقسیم شده است غرض اصلاح نبات مورد نظر روش های  های  دریافت شده است که به وقت کم تولید مثل نموده از آن نبات اصلاح شده بدست می اید.

اینتروگرسیون
اینترگرسیون ، به معنای وارد کردن قسمتی از مواد ژنتیکی یک نبات به نبات میباشد .در اکثر موارد از اینتروگرسیون به منظور انتقال جینهای مقاوم به بیماری از سایر گونه ها به گونه های زراعی که فاقد جین مقاوم هستند استفاده می شود. 

اصلاح گیاهان با استفاده از موتاسیون 
قسماقسم شدن  جنتیکی حاصل از موتاسیون مصنوعی با تنوع حاصل از موتاسیون طبیعی می  باشد. بنابراین اصول اساسی استفاده از تنوع (قسماقسم ) حاصله از موتاسیون مصنوعی  و تنوع حاصل از موتاسیون طبیعی یکسان است. به طور کلی دو عامل فیزیکی و کیماوی  در ایجاد موتاسیون دخالت دارند که عامل  فیزیکی شامل اشعه ایکس ، گاما، نوترون و UV می باشد. اکثراً ‌اصلاحگران به این موتا جین ها  دسترسی ندارند لذا از مواد کیماوی استفاده می کنند. 
۹.  هایبرایدسیون 
هیبریداسیون یکی از ابزارهای رایج  اصلاح نباتات کلاسیک می باشد که در واقع به یکجا شدن بین دو ورایتی برای دستیابی به جینوتیپ بهتر اطلاق می شود. یک برنامه هایبرایدسیون  ممکن است به ورایتی های داخل یک بنات  یا بین والدین چند جنس مختلف صورت پذیرد. اصلاحگران نباتات  بعد از هایبراید در جستجوی ژنوتیپهای  بهتر هموزیگوت نیست بلکه سعی می کنند که مجموعه ای از جینهای  را انتخاب کنند که دارای اثر متقابل جنتیکی  مفید و اثرات هتروزیس هستند. وجود پدیده هیبریداسیون امکان انتقال جینهای  مفید از یک نوع به نوع  دیگر را فراهم می کند. هیچ پدیده ای در علم اصلاح نتوانسته تاثیر ی مانند ورایتی  که در اثر یکجا نمودن  دو ورایتی  و تولید ورایتی سوم در ازدیاد تولید  رول داشته باشد.
۱۰کشت بافت گیاهی
کشت بافت محصول  است که در آن قطعات کوچکی از بافت زنده از نبات  جدا شده و به مدت کشت نا محدودی در یک محیط مغذی رشد داده می شود. برای انجام کشت حجرات  موفق بهترین حالت آن است این عمل با کشت بعضی  از گیاه که حاوی حجرات که فرق بین هم  نیافته است آغاز می شود زیرا چنین سلولهایی می تواند به سرعت تکثیر یابند. قطعات گیاه در محیط کشت می تواند به طور نا محدودی رشد کرده و توده حجرات تمایز نیافته به نام کالوس یاد می کنند  بر اینکه سلول گیاهی نمو کند و به کالوس تبدیل شوند لازم است که محیط کشت حاوی هورمونهای گیاهی مانند اکسین، سیتوکسین و جبیرلین باشد.

میتود اصلاح نبات

۱.معرفی نبات

معرفی یک نبات که تقاضای مولد را پوره کرده بتواند . تخم نبات مورد نظر از خارج کشور باشد و یا داخل کشور. یعنی بین دو ولایت باشد بین دو کشور باشد یا بین دو قاره باشد. تخم مذکور بمنظور حاصل دهی خوب مقاومت در برابر امراض ویا منظور دیگر اورده شده است.

۲. توافق با آب و هوای یک محیط (Acclimatization)

سازگاری یا تعدیل یک گیاه فردی یا جمعیت گیاهان تحت شرایط آب و هوایی تغییر یافته برای چندین نسل است: بنابراین، نوعی انتخاب طبیعی به مواد گیاهی معرفی شده اعمال می شود. این موضوع مطالعه شده نبات مذکور کشت میشود تا چه حد میتواند مقاومت میتواند .

الف. تنوع ژنتیکی باید در مواد معرفی شده برای تغیر  پذیری وجود داشته باشد

ب. با توجه به نوترکیب جنتیکی بهتر، نوع  های گرده افشانی  متقابل دارای گرده افشانی بهتر باشد.

ت. محصول سالانه دارای ظرفیت بالاتری  نسبت به محصول چند ساله باشد  زیرا در هر ساله هر نسل ترکیب جین جدید را تولید می کند.

پ. دوره پیوستن  بسیار طولانی باشد، اماده ومهیا شدن  نیز نقش مهمی در تغیر پذیری دارد

اهلی نمودن (Domestication)

تمامی نباتات امروزی در اصل نباتات وحشی بودند و لی انسان انرا بشکل اهلی در اورده است. نبات مورد نظر  قابلت تحرک و تغیر پذیر را دارد یا خیر

۳.موتاسیون (Mutation Breeding:)

تغیرات که در یک مشخصه نبات بدست انسان صورت می گیرد موتاسیون یاد می گردد. این تغیرات ممکن بوسطه اشعه ایکس  اشعه گاما  و متاسون فریکی ویا طبیعی صورت گرفته باشد.  تغیرات که در نبات می اید این تغیرات   برای انسان موثر باشد. 

۴. یکجا شدن کروموزوم (Polyploidy)

یک زنده جان بطور عموم دارای بیشتر از دو سیت کروموزم داشته میباشد که بنام پولی پلادی یاد می شود. یک نبات نو که به اثر تکثیر کروموزوم ها بدست می اید بنام اتو پولادی بادمی گردد. این حالت را بنام الو پولادی یاد می کنند. که تخم کلان دانه گیرد و سایر مشخصات بهتر میباشد. روش اصلاح از طریق هاپلوئیدی، ارزش بسیار زیادی برای محققین اصلاح نباتات دارد، زیرا از این طریق می‌توان لاین های کامل هموزیگوت را در زمانی بسیار کوتاه بدست آورد. 

۵.  تکثیر حجره (Tissue Culture:)

تکثر وانکشاف یک نبات را در یک محیط مناسب  را بنام تشو کلچر یا فرهنگ گشت  می گویند. قسمت گیاهی که در بازسازی استفاده می شود، اکسپلانت  نامیده می شود. برنامه تشو کلچر مفیدیت  برای بهبود تخم دارد . تخم را از صدمات مرض حشره ، تولید تخم توسط تغیرات جنتکی ، از صدمات زهر خاک  وفلزات ،  از نمک ، مقاوم در برابر خشکی ، حفظ جرم پلازم ، آیبراید سمی حفاظت می نماید. یعنی بشر میداند که چه تخم را در چه جای کشت نماید.

۶.جنتیک انجنیری (Genetic Engineering)

جا سازی یک خاصیت جدید را در دی این ای  حیوان و نباتات بنام  مهندسی جنتیکی گویند. این کار به  متخصص زراعت و انسان  متجرب ضرورت دارد که سالها تجارب را پشت سر گذشتانده  باشد. بطور مثال انتقال  جین مکروب مفیده را که بنام Bacillus thuringiensis یاد میشود به جواری  یا یک خاصیت نیک را از جین حیوانات به به نباتات انتقال می دهند. یا مثال دیگر انتقال جین را که یک نبات مقاوم در خاک شور دارد به نبات گندم جوار پنبه  ، انتقال ژن مقاومت در  اب وهوای سرد را از ماهی به برنج و غیره .

در گندم پرنسیب طوریست که گرده یک تخم را قبل از اینکه بشکفت در پاکت خورد گرفته بالای تخم دیکر که هنوز نشگفته است ا فشانده سپس تخم مورد نظر را با قاغذ می پوشانیم  مبادا توسد گرده بیگانه گرده افشانی نگردد. تخم حاصله  چهار نوع تخم را حاصل می دهد از میان نوع بهتر را انتخاب نموده دوباره کشت میشود.

در مثال ذیل بازی نبات پنبه است که مقاومت در برابر  خاک نمکی و خشکی ابی را پیدا می نماید

در مثال دوم یک تخم  گندم به گندم حاصل بالا تبدیل می گردد.

در مثال دیگر طریقه که از کچالو پژمرده  و جین وحشی یکجا شده کچالو مقاوم بوجود می اید.

منابع

۱.گندم  ویکی پیدیا انگلیسی

۲.  حاصلات گندم فی هکتار در افغانستان

۳. افغانستان چه زمانی در کشت گندم خود کفا خواهد شد نشر شده در ویبساید جمهوری اسلامی ایران

۴. گزارش اداره ملی آمار و معلومات و وزارت زراعت، آبیاری و مالداری افغانستان

۵. گزارش 

( International Maize and Wheat Improvement Center (CIMMYT

۶. گزارش خبرگزاری هشت صبح  افغانستان مورخ 16 اردیبهشت 1399 

۷. انواع بته های وحشی پوهنتون تخار

۸. میتود اصلاح نباتات و یاد بگیرد در سایت یاد گرفتن  مرکز جنتیک 

http://learn.genetics.utah.edu/content/cotton/crop/

۹. Crop Improvement Methods: Top 6 Methods  در سایت بیولوجیوکل ساینس نوشته هریکا گپتا 

http://www.biologydiscussion.com/crops/crop-improvement-methods-top-6-methods/17641

۱‍۰. Bacillus thuringiensis

۱۱. آموزش اصلاح نباتات نوشته  مهندس علی اکبر اسدی

۱۲. کارکردهای موسسه تحقیقاتی آریا وربوط وزارت زراعت افغانستان

Share on Facebook

Tweet

Follow us