«افغانستان سال- 1928- 1929 از ورای لِنز کَمرهء انجینیر هالندی»
محفل روگشایی (معرفی) کتابِ مصورِ
در کابل
عصر چهارشنبه گذشته 31 مارچ 2015 محفل معرفی (روگشایی) کتاب دربالا یادشده در سفارت دولت شاهی هالند درکابل تدویر یافت. کارِ ویراست، تهیهء متن و عکسهای این کتاب را من انجام داده و مصارف چاپ آنرا سفارت دولت هالند درکابل متقبل شد. کتاب به دو زبان انگلیسی و فارسی- دری بشکل رنگه به تیراژ پنجصد جلد نشر شده است.
در این محفل در حدود 30 تن مهمان شامل: شاهدخت هندیه دختر امان الله خان (که مقیم ایتالیا بوده و اکنون مؤقتاً در کابل میباشد)، خانم محبوبه سراج-طرزی، محترمه لیلما احمدی سناتور ج.ا.ا. و مسوول کمیسیون امور فرهنگی و تحصیلات عالی «مشرانو جرگه»، خلیل الله مینوی، بانو ماری نبردآیین، خانم فریده بابک و شاه حسن شوخک از آژانس اطلاعاتی باختر، انجینیر عبدالاحد عباسی رییس آبدات تاریخی وزارت اطلاعات و فرهنگ، محمد داوود پنجشیری رییس بخش معاهدات حقوقی وزارت امور خارجه، محمد اسلام دره یی معاون ریاست قونسلی، شفیع خاوری از ریاست سخنگوی وزارت خارجه، آقای منیر حلیمی معاون ریاست آرشیف ملی، آقای بخت محمد بختیار رییس علوم اجتماعی اکادمی علوم، آقای یحیی محب زاده معاون موزیم ملی افغانستان، خانم ویدا سعید عضو شورای ولایتی پنجشیر، محترم کبیر مکمل شخصیت فرهنگی، محمد نعیم جبارخیل از دفتر سازمان بین المللی مهاجرت و دیپلماتهایی از آلمان، فرانسه و ایالات متحده اشتراک ورزیده بودند.
محفل با نطق کوتاه گشایشی سفیر هالند در کابل آقای یان هِنک باکر آغاز شده و سپس رشتهء سخن به من داده شد تا در مورد کتاب مصور«افغانستان سال- 1928- 1929 از ورای لنز کَمرهء انجینیر هالندی» معلوماتم را بوسیلهء پاورپاینت پیشکش حاضران نمایم. خلاصهء گفته هایم دراین محفل چنین اند:
«شالودهء این کتاب را عکسهای 87 سال پیش مهندس هالندی میسازند که در سال پایانی سلطنت شاه امان الله ریاست هیأت راه آهن آلمانی را در کابل بعهده داشت.
شاه امان الله در جریان یک دهه (1929-1919) دهها پروژهء با ارزش اجتماعی- اقتصادی را راه اندازی کرد. در سال 1923 رژیم امانی نخستین قانون اساسی کشور را که بنام «نظامنامهء اساسی دولت عالیه افغانستان» یاد میشد، تصویب کرد. برعلاوه دهها قانون و اصولنامهء دیگر مدنی تصویب و نافذ شده و پروژههای عام المنفعهء اجتماعی راه اندازی شدند که نقش برجسته یی را در سیستم حقوقی و اجتماعی افغانستان بازی کردند. همچنان دراین سالها دهها مکتب جدید فعال شدند. برعلاوه نخستین مکتب دختران بنام «مستورات» درکابل به فعالیت آغاز کرد. در همین سالها بکمک آلمان و فرانسه مکاتبی بنامهای امانی و امانیه (استقلال امروزی) با استادان فرانسوی و آلمانی گشایش یافتند.
در سالهای بیست یکعده کارخانه ها و مؤسسات عام المنفعه بکمک آلمانیها ساخته شدند. همچنان در سال 1926 نخستین خط آهن (بطول 7 کیلومتر) در کابل با دو قطار کوتاه و لوکوموتیف بخاری کوچک بکمک متخصصان آلمانی فعال شد که بقایای آن تاهنوز در دارالامان (موزیم کابل) موجود است.
بزرگترین دستآورد افغانستان دراین دهه ایجاد روابط دیپلماتیک در سطح سفارت با کشورهای بسیاری ازجمله آلمان، اتحادشوروی، فرانسه، ایتالیا، ایران، ترکیه و بریتانیای کبیر بود.
همچنان افغانستان با کشورهای دیگری نیز معاهدات دوستی «مؤدت» را عقد نمود. چنانچه نخستین تماس دیپلماتیک میان افغانستان و هالند در سال 1928 هنگام سفر تاریخی شاه امان الله به اروپا صورت گرفت. در همانسال شاه نامبرده به فرستادهء دیپلماتیکش در برلین وظیفه سپرد تا معاهدهء دوستی را با هالند امضأ کند. مگر به دلیل سقوط دولت امانی این معاهده عقد نشد.
ادریانوس فان لوتسِنبورگ ماس رییس پروژه راه آهن سازی افغانستان سال 1928 کابل
در سال 1928 امان الله خان به اروپا سفر کرده و با زعمای انگلستان، آلمان، فرانسه، پولند و اتحادشوروی ملاقات کرد. در جریان سفر به آلمان هیأت تحت رهبری اش توافقات بیشماری منجمله اعمار خط آهن سراسری افغانستان را عقد کرد.
بدینمنظور بتاریخ 23 اپریل 1928 قرارداد اعمار خط آهن سراسری افغانستان میان سردار شیر احمدخان رییس شورای دولتی بحیث نمایندهء دولت افغانستان و بروکس میولر- هانس نمایندهء شرکت ساختمانی راه آهن برلین موسوم به «لِنز و شرکأ» امضأ شد.
مطابق این قرارد داد، شرکت آلمانی در دو مرحله راه آهن سراسری افغانستان را اعمار مینمود. مطابق توافقات در مرحلهء نخست باید راه آهن ِکابل- لوگر- غزنی- قلات- قندهار- هلمند- فراه- هرات تا قره تیپه (تورغندی- کُشک) اعمار شده و در شمال از راه کُشکه به مَرو (ترکمنستان شوروی) و در جنوب تا چمن ساخته شده و به خطوط هند برتانیایی وصل میگردید. این خط مطابق سروی مقدماتی حدود 600 کیلومتر طول باید میداشت. برمبنای قرارداد عقد شده شرکت ساختمانی راه آهن برلین «لِنز و شرکأ» 70.000 مارک آلمانی از دولت افغانستان پیشپرداختی بدست آورده و انجنیر مربوطهء خود «ادریانوس فان لوتسنبورگ ماس» را که شهروند هالند بود برای ساختمان راه آهن افغانستان از چین خواسته و طور خدمتی بکابل اعزام کرد.
آدریانوس فان لوتسنبورگ ماس در سال 1893 در شهر دانتامودال فریزلاند هالند بدنیا آمد. او از دانشگاه تخنیکی شهر دِلفت منحیث انجنیر ساختمان فارغ شده بود. وی در کشورهای گوناگون ازجمله چین، افغانستان و ایتوپیا بحیث انجنیر ساختمان راه آهن شرکت راه آهن سازی برلین مشغول بکار بود. در سالهای 1928-1929 ریاست هیات راه آهن آلمان را در افغانستان بعهده داشت. درمیان سالهای 1930-1933 در حبشه (ایتوپیا) مشغول ساختمان راه آهن بود. وی زمانیکه به افغانستان آمد 35 سال داشت.
آقای ماس در جریان فعالیتهای کاری اش در ولایات کوناگون افغانستان عکسهای فراوانی گرفته و نامه ها و یادوارههایی را از تجاربش برشتهء تحریر درآورده است.
او چهره های مردم، مناظر طبیعی، معماری ویژهء افغانستان، بازارها کودکان و کوچیها را به تصویر کشیده است. در پشت عکسهای گرفته شده توسط او یادداشتهایی دربارهء محل، نامهای افراد و تاریخ عکسها درج شده اند.
این عکسها اصلاَ سیاه و سپید اند، که به نسبت قدامت کمی رنگ خاکستری بخود گرفته اند. عکسهای آقای فان لوتسنبورگ ماس گرچه بسیار فوق العاده نیستند، مگر دارای جذبهء ماهوی و ویژه گیهای منحصر بفردی اند که برای کشوری مانند افغانستان از ارزش والایی برخورد میباشند.
در پایان سالهای 70 م. او کلکسیون عکسهای تاریخی، نامه ها و یادداشتهایش پیرامون افغانستان، چین و ایتوپیا را به آرشیف ملی هالند در دِنهاگ (لاهه) بخشید. او در سال 1979 پدرود زندگی گفت.
باید گفت که ازاین دورهء زمانی عکسهای اندکی بجا مانده اند، چون عکاسی در افغانستان آن زمان ممنوع و ناشناخته بود. کاستیهای تخنیکی عکسها تاحدِ ممکن توسط ویراستار اصلاح شده اند.
همهء عکسهای منتشره در این کتاب از آرشیف ملی هالند در شهر دِنهاگ (لاهه) بدست آمده اند. این عکسها در سالهای 1928-1929 در کابل، لوگر، غرنی، قندهار، هلمند و هرات گرفته شده اند. از جاهاییکه امکان داشته عکسهای جدید امروزی گرفته شده و یا هم عکسهای نو- رنگهء این مناطق از مؤسسات دولتی و دوستان ناشر بدست آمده، بکار گرفته شده است. عکسهای نو و کهن در پهلوی هم گذاشته شده اند تا حد ممکن تفاوتها و دگرگونیهای بمیان آمده را مشاهده کرده و همزمان توجه همگانی را برای نگهداری و مرمت میراثهای فرهنگی افغانستان را جلب کرد.
مرحلهء دوم این خط پسانها آغاز شده و مطابق آن یک خط آهن شمال افغانستان را به خطوط آسیای میانهء شوروی از پته کیسر افغانستان به بخارا در اتحاد شوروی وصل کرده و از راه کوه هندوکش به کابل و سپس به هند برتانیایی (پشاور) در جنوب وصل میشد، که بعلت سقوط حکومت امانی و تغییرات سیاسی هیچگاهی سروی و اجرأ نشد.
او بدستور همان شرکت آلمانی پسانها به حبشه (ایتوپیای امروز) جهت ساختمان راه آهن رفت.
وی گرچه سیاستمدار و مؤرخ نبود، مگر نوشته ها و عکسهایش میتوانند منبع مهمی برای پژوهشگران و تاریخ نگاران باشند. البته وی به هر کشور منجمله افغانستان از دید یک اروپایی، یک کارشناس و انجنیر خارجی دیده و از رویدادها، فرهنگها و مردمان کشورها برداشتهای منحصر بفرد خود را دارد که با وجود بازتاب واقعیتهای عینی خالی از اشتباهات نیستند.
اکنون با گذشت 87 سال از گرفتن این عکسها و نوشتن نامه های پیوست این کارشناس هالندی و مقایسهء آنها با عکسهای تازه از محلات نامبرده ما متوجه میشویم که بناها و آبدات تاریخی افغانستان ارزش بزرگی برای کشور و آیندهء افغانستان داشته و حفظ و نگهداری آنها وظیفهء هر شهروند و دولت افغانستان میباشد. با دیدن این عکسها ما یکبار دیگر تأثیر پلید جنگ در این آثار تاریخی را دیده و متوجه این امر که بخش زیادی از این بناهای تاریخی در اثر جنگ و یا حوادث طبیعی صدمه دیده و در شُرف نابودی قرار دارند، میشویم. خوشبختانه که در سالهای اخیر در اثر تلاشهای وزارت اطلاعات وفرهنگ (ریاست حفظ آبدات تاریخی) شهرداریهای کابل و ولایات و بکمک جامعهء جهانی، ادراهء یونسکوی سازمان ملل، اتحادیه اروپا (منجمله دولت شاهی هالند) و بویژه بنیاد انکشافی- فرهنگی آغا خان بسیاری از بنا های تاریخی افغانستان بازسازی و ترمیم شده و همچنان جزء افتخارات و میراثهای فرهنگی افغانستان ومنطقه پنداشته میشوند. باوجود اینها بسیاری از ابنیه های تاریخی افغانستان به توجه دایمی مشترک افغانستان و جامعهء جهانی ضرورت دارند.».
بسیار جالب بود که در جریان محفل سه بار شاهدخت هندیه اجازهء صحبت گرفته و جملات و پندارهایی از پدرش امان الله خان را با حضار درمیان گذاشت. همچنان آقایان مینوی از آژانس باختر، آقای بختیار از اکادمی علوم و منیر حلیمی از آرشیف ملی صحبت کردند. سفیر دولت هالند در کابل به نمایندگان آرشیف ملی، آبدات تاریخی، آزانس باختر و موزیم ملی یک کاپی عکسها را در فلش بشکل دیجیتال برای استفادهء بعدی این ارگانها بخشید. همچنان آرشیف ملی افغانستان سه قطعه عکس بزرگ وچوکات شدهء انجینیر ماس را از سفارت هالند بخشش گرفت.
در ضمن خانم لیلما احمدی بنمایندگی از سنای افغاستان سخنرانی نموده و با تقدیرنامهء «مشرانو جرگه» کارهای فرهنگی پژوهشی ام را مورد ستایش قرار داد. همچنان تحسین نامه یی از فوروم رسانه یی نارنج برایم پسانتر داده شد.
همانطوریکه در متن کتاب مصور نامبرده نوشته ام، بجاست یکبار دیگر از همکاری مشترک تمام ارگانهای زیربط دولتی و دوستانم در افغانستان و هالند بویژه بصیر جان حمیدی، رازق مهرپور، رویل سنگ، انجینیر عیدی محمد ایلیار، صفی الله صفی و عیارمرد عزیز سید محمد مل ابراز سپاس قلبی نموده سرفرازی وسلامت دایمی شان را بخواهم.
در اینجا نمونه هایی از عکسهای آمده در این کتاب مصور و محفل دایر شده را پیشکش دوستان مینمایم. کتاب نامبرده با مراد بازرگانی چاپ نشده است. لطفاً هنگام استفاده ازین عکسها خاستگاه آنها را بیان کنید.
داکتر خلیل وداد 4 اپریل 2015 هالند.
