طوفان بر فراز دریای خزر – هم اکنون بر فراز ایروان
عملیات نظامی باکو در قره‌باغ کوهستانی با حمایت ترکیه و نیکول پاشینیان انجام شد
آندری آرشف (ANDREY ARESHEV)
ا. م. شیری
روز ۲۱ سپتامبر، یک روز قبل از روز استقلال ارمنستان از شوروی، نشستی در یولاخ (Yevlakh) آذربایجان در مورد مسائل مربوط به الحاق مجدد قره‌باغ کوهستانی به عنوان بخشی از قلمرو آذربایجان برگزار شد. از طرف باکو، رامین محمدوف، مسئول تماس با ارامنۀ قره‌باغ، بشیر حاجی‌یف، معاون نمایندۀ ویژۀ رئیس جمهور آذربایجان در منطقۀ قره‌باغ و ایلکین سلطانوف، کارشناس این ساختار، و از طرف ارامنۀ قره‌باغ، دیوید ملکومیان، رئیس حزب دموکرات و نمایندۀ دیگری بنام سرگئی مارتیروسیان در این نشست شرکت داشتند. اولگ سمیونوف، رئیس مرکز نظارت مشترک از طرف روسیه نیز در این نشست حضور داشت.
بر اساس بیانیۀ مطبوعاتی ریاست جمهوری آذربایجان، طرفین در یک فضای سازنده در مورد پیوستن مجدد و ساماندهی زندگی جمعیت ارمنی در چارچوب قانون اساسی جمهوری آذربایجان گفتگو کردند. طرح پیوند مجدد به نمایندگان ارمنی‌های قره‌باغ کوهستانی تحویل گردید و طرفین در مورد ارائه کمک‌های بشردوستانه، به ویژه سوخت توافق کردند.
همان روز، الهام علی‌یف، رئیس جمهور آذربایجان با ولادیمیر پوتین و رجب اردوغان تلفنی گفتگو کرد و در مورد عملیات نظامی کوتاه مدت اخیر در قره‌باغ تبادل نظر کرد. دادستانی کل آذربایجان از تشکیل پرونده‌های جنایی در خصوص دو حادثه که به کشته شدن ۶ تن از صلحبان روسی منجر شد، خبر داد و باکو به سرعت از مسکو عذرخواهی کرد. فعلاً گزارش‌های تأئید نشده در مورد ورود نیروهای آذربایجانی به استپاناکرت (خانکندی) وجود دارد، که دیر یا زود اتفاق خواهد افتاد.
همانطور که معلوم است، کشته شدن هفت نفر بر اثر دو انفجار مین، دلیل رسمی شروع «عملیات ضد تروریستی» ارتش آذربایجان اعلام شد. در ضمن، تجمع نیروهای نظامی در مرزهای جمهوری‌ناشناخته و ارمنستان از همان ابتدای سپتامبر، کوچکترین تردیدی در مورد قصد باکو برای بستن نهایی «پروندۀ قره‌باغ»، ۳ سال پس از جنگ «۴۴ روزۀ سال ۲۰۲۰» با بهره‌گیری از شرایط مساعد باقی نگذاشت. شاید یکی از آن‌ها نتایج اولیۀ انتخابات شورای ریش سفیدان ایروان در ۱۷ سپتامبر بود که کاهش قابل توجه محبوبیت پاشینیان (یک شریک جنگی مناسب برای باکو) و حزب او را نشان داد.
همانطور که معلوم است، پس از جنگ «۴۴ روزۀ سال ۲۰۲۰»، بودجۀ نظامی آذربایجان نه تنها کاهش نیافته، حتی برعکس، مانند کیفیت اتحاد نظامی-فنی با ترکیه و تشکیل ساختارهای فرماندهی مشترک، به ویژه، در حوزۀ نیروی هوایی و نیروهای عملیات ویژه، افزایش یافته است. بطوریکه، در ماه ژوئیه، در چارچوب شانزدهمین نمایشگاه بین‌المللی صنعت دفاعی «IDEF-2023» در استانبول، وزارت دفاع جمهوری آذربایجان و شرکت توساش برای نوسازی هواپیمای تهاجمی سو-۲۵ جمهوری ساحلی خزر قرارداد امضا کردند. و این تنها نمونه از این نوع نیست. غیر از این، از ۸ تا ۱۵ سپتامبر، در جریان تمرینات مشترک «SAT-SAS» در خاک ترکیه، «اجرای مشترک عملیات ضد تروریستی و حفظ صلح تمرین شد». همزمان با این، «رزمایش مشترک یگان‌های تهاجمی و پدافند زیر آب گردان‌های ویژۀ نیروی دریایی آذربایجان و نیروهای ویژۀ ترکیه نیز برگزار شد».
علاوه بر این، از ۱۸ تا ۳۰ سپتامبر، نیروهای ویژۀ ترکیه و آذربایجان رزمایش «عقاب قفقاز» را در خاک دو کشور انجام می‌دهند که جزئیات آن هنوز به طور رسمی اعلام نشده است. آنچه مشخص است این است که «یگان‌های تهاجمی و پدافندی زیر آبی هر دو کشور در آن شرکت دارند».
چنین سلسله رزمایش‌های نمادین بار دیگر از استقرار جدی و بلندمدت آنکارا در جمهوری ساحلی دریای خزر حکایت می‌کند. و همزمانی عملیات نظامی زودگذر باکو در قره‌باغ کوهستانی با دو رزمایش فوق الذکر را مشکل بتوان اتفاقی تصور کرد. در واقع، آنکارا طبق بیانیۀ وزارت خارجۀ ترکیه بتاریخ ۱۹ سپتامبر، مخصوصاً این را پنهان نمی‌کند که «…از آنجائیکه ارمنستان حملات و تحریکات متعددی را تدارک دیده بود، آذربایجان مجبور شد عملیات نظامی در قره‌باغ را آغاز کند. ارتش آذربایجان در منطقۀ قره‌باغِ آذربایجان عملیات ضد تروریستی را منحصراً علیه تشکیلات نظامی آغاز کرده است». و چند روز قبل از این، وزارت دفاع ترکیه اعلام کرد که «به حمایت از فعالیت‌های نوسازی و آموزش ارتش آذربایجان، جستجو و انهدام مین‌ها و تجهیزات انفجاری در مناطق آزاد شده از اشغال ارمنستان ادامه خواهد داد» و قول داد که به حمایت از برادران آذربایجانی هم در غم و هم در شادی با شعار «یک ملت، دو کشور»، همانطور که تاکنون انجام داده، ادامه بدهد.
در این زمینه، فرض منطقی این است که عملیات نظامی باکو در هماهنگی کامل با شریک ترک خود انجام گرفت تا در صورت مداخلۀ احتمالی ارمنستان، ارتش آذربایجان را بیمه کند. با این حال، با توجه به وضعیت کنونی نیروهای مسلح این کشور (البته، باکو و آنکارا به خوبی از آن مطلع هستند)، صرفنظر از جهت گیری سیاسی رئیس دولت فعلی، مطلقاً هیچ دلیلی برای چنین فرضیاتی وجود نداشت. رجب اردوغان «انتظار دارد ارمنستان به وعده‌های خود، به ویژه افتتاح گذرگاه زنگزور عمل کند» و تماس او با پاشینیان در ۱۱ سپتامبر، به برخی ناظران ارمنی اجازه داد تا به این نتیجه برسند که «وارچاپت» از رویدادهای آینده کاملا آگاه است و در این رابطه آخرین حملات او به نیروهای حافظ صلح روسیه و به خطر افتادن جان ساکنان روستاهای دورافتادۀ قره‌باغ کوهستانی، که دولت ارمنی پس از شوروی را به انحلال نهایی سوق می‌دهد، باعث مطرح شدن سؤالات جدی در مورد کفایت ذهنی این شخص و خادمان تبلیغاتی او گردید.
آرارات میرزویان، وزیر امور خارجۀ ارمنستان، که زمانی یکی از شرکت‌کنندگان فعال در اقدامات ضد روسی در ارمنستان بود و مدت‌ها برای ساختارهای وزارت امور خارجه کار می‌کرد، در جلسۀ شورای امنیت سازمان ملل متحد در مورد وضعیت قره‌باغ کوهستانی سخنی بر زبان نیاورد. بجای آن، «ایجاد و اعزام نیروهای حافظ صلح سازمان ملل برای حفظ ثبات و امنیت در قره‌باغ کوهستانی را خواستار شد». جیحون بایراموف، رئیس دیپلماسی آذربایجان در واکنش به این سخنان میرزویان، توجه او را به این سخنان رئیس‌اش، پاشینیان جلب کرد: «در حال حاضر هیچ خطر مستقیمی جمعیت قره‌باغ کوهستانی را تهدید نمی‌کند». هنگام تلاش برای یافتن هر گونه الگویی برای توضیح وضعیت اخلاقی و روانی دلقک‌های همتای زلنسکی و شرکا که کشور نگون بخت را به آن رسانده‌اند، دشوار است که از هنجارهای ادبی زبان روسی خارج نشویم.
خط‌مشی بلندمدت در جهت تضعیف روابط روسیه و ارمنستان تا حد ممکن، پنج سال پیش از سوی جان بولتون هنگام دیدار از آنجا، به وضوح در ایروان تشریح شد و بار دیگر در جلسات استماع سنا در ۱۴ سپتامبر توسط یوری کیم، دستیار بلینکن، وزیر امور خارجه در امور اروپا و اوراسیا تأئید شد. «…ما باید رابطۀ بین آمریکا و ارمنستان را دقیقاً آنطور که می‌خواهیم تنظیم کنیم. برای اینکه ما در مورد شراکت با آن صحبت می‌کنیم، نه با روسیه». بنابراین، ایالات متحده باید «در آنجا (یعنی در ارمنستان)» بماند، «کمک‌های مختلف» به این کشور کوچک را که برای چرخش برگشت‌ناپذیر آن لازم است، افزایش دهد». بر این اساس، متخصصان ضد خرابکاری و ضد تروریستی تحت عنوان رزمایش به ایروان آمدند و پاشینیان را در آخرین پردۀ نمایش درام قره‌باغ، در مقابل اعتراضات گستردۀ مخالفان ارمنستان که کاملاً انتظار می‌رفت، بیمه کردند.
واهه داوتیان، کارشناس سیاسی و اقتصاددان معتقد است که هدف از تسلیم قره‌باغ، بیرون راندن روسیه از قفقاز جنوبی است. در مقابل ایروان خواسته‌های بسیار مشخصی برای خروج از سازمان پیمان امنیت جمعی و اتحادیۀ اقتصادی آوراسیا و همچنین اخراج پایگاه نظامی روسیه مطرح شده است. خلاء استراتژیک در ارمنستان نه توسط غرب، بلکه عمدتاً در اثر نفوذ ترکیه خیلی سریع پر خواهد شد. در چنین شرایطی، بازی با کارت ضد روسیه در قفقاز شمالی، گرم کردن پروژۀ ایچکریا [چچن] و همچنین حمایت از ادعاهای باکو در مورد جنوب داغستان برای ترکیه بسیار آسان‌تر خواهد بود. اما در این رابطه، سؤال این است که آیا مسکو اشکال مؤثرتری برای پاسخ به فرآیندهای نامطلوب دارد؟ همان فرایندها که منشأ آن به نیمه اول دهۀ ۱۹۹۰، به زمانی باز می‌گردد، که آمریکایی‌ها و شرکای آن‌ها فعالانه به تصرف منطقه قفقاز دست زدند و پس از امضای «قرارداد قرن» در باکو در سال ۱۹۹۳ و احداث اولین خط لولۀ نفت صادراتی باکو – تفلیس – جیهان تحت نظارت مؤسسه معروف فن‌آوری ماساچوست و استاد آن، دانیل فاین، طرحی برای عملیات نظامی توسط ایالات متحدۀ آمریکا و ناتو با نام رمز «طوفان بر فراز دریای خزر»، با هدف دامن زدن به درگیری‌ها در منطقۀ دریای خزر-دریای سیاه و (یا) حفاظت از آن‌ها تحت حمایت نظامی-سیاسی این ائتلاف شامل استقرار پایگاه‌های نظامی در ارمنستان، گرجستان و در امتداد سواحل دریای خزر به بهانۀ حفاظت از میادین نفت و گاز، خطوط لولۀ صادرات آن‌ها، بنادر و زیرساخت‌های مرتبط تهیه و تدوین شد. لازم به ذکر است، که از ابتدای سال ۲۰۲۳ شرکت ملی نفت آذربایجان (سوکار) همان حداقل حجم نفت را (در سال ۲۰۲۲- ۰.۶ میلیون تن نفت با میعانات- ۴۷.۳ درصد کمتر از سال ۲۰۲۱) که قبلاً به سمت نوواراسیسک حمل می‌کرد، به «خط لولۀ ترکیه» هدایت کرد.
البته، هر از چند گاهی «طوفان بر فراز خزر» بسته به وضعیت ژئوپلیتیک کنونی قفقاز و آسیای مرکزی باز تنظیم می‌شود که به نظر می‌رسد ارتباطات آن در ماه‌های اخیر کیفیت جدیدی پیدا کرده است. جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا در ۲۲ سپتامبر رهبران «پنج جمهوری» آسیای مرکزی را در نیویورک به حضور پذیرفت و تردیدی نیست که افزایش شدید فعالیت کشورش در ارمنستان را باید در راستای همان طرح به یاد ماندنی «طوفان بر فراز خزر» دانست.
پسگفتار مترجم
در ارتباط با مسائل مورد اختلاف جمهوری‌های ارمنستان و آذربایجان، همچنین، آذربایجان و منطقۀ قره‌باغ کوهستانی به مقامات و رسانه‌های ایران اکیداً توصیه می‌شود از تبلیغات ارزان و موضع‌گیری‌ها بر اساس مسائل و موضوعات غیرواقعی و بی‌ارتباط با ایران مانند «کریدور زنگه‌زور راه تنفس ایران است» یا «ایران به تغییرات ژئوپلیتیک در منطقه اجازه نخواهد داد» دست بردارند و خوراک تبلیغاتی برای دق دل خالی کردن ناسیونال-شوونیست‌های ایران تهیۀ نکنند.
چرا که، اولا، گذرگاه زنگه‌زور- راه ارتباطی آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان همشه بوده و تازگی هم ندارد. این مسیر و همچنین مسیر راه‌آهن تهران-جلفا- باکو-مسکو از سال ۱۹۸۸ یعنی سه سال قبل از تجزیه و انحلال اتحاد شوروی بواسطۀ شبه‌نظامیان ارمنستان مسدود گردید؛
ثانیا، در صورت اجرایی شدن این طرح، گذرگاه زنگه‌زور کمافی‌السابق از قلمرو جمهوری ارمنستان می‌گذرد. بنابراین، نه باعث تغییر ژئوپلیتیک می‌شود و نه هیچ ربطی به ایران دارد. این مسئله فقط به توافق دو جمهوری همسایه که طی قرون اعصار متمادی برادروار در کنار همدیگر زندگی کرده‌‌اند و بعد از این نیز محکوم به زندگی برادرانه و حسن‌همجواری هستند، بستگی دارد. روشن است که بروز مناقشه بین این دو جمهوری همسایه و برادر، حاصل و نتیجۀ مستقیم دسایس و دخالت‌های مداوم گردن کلفتان بین‌المللی بود و هست.
ثالثا، مسیر ارمنستان هرگز راه ارتباطی اصلی ایران با روسیه یا اروپا، یا به تعبیر بعضی‌ها، راه تنفس ایران نبوده، مگر در موارد استثنایی. چرا که جمهوری ارمنستان در خشکی محصور است و با روسیه یا اروپای مورد نظر نیز مرز مشترک ندارد. وانگهی، حیرت‌انگیز است که برخی ایران‌ها برغم بزرگی میهن‌مان و با وجود ۱۵ کشور همسایه، گذرگاه زنگه‌زور را راه تنفس کشور ما قلمداد می‌کنند.
رابعا، این ادعا که با بازگشایی گذرگاه زنگه‌زور راه ارتباطی ایران و ارمنستان بسته می‌شود، بطور کلی نادرست است. زیرا، در صورت اجرای این طرح، هیچیک از دو مسیر شمال-جنوب و شرق- غرب، مانع دیگری نخواهد بود.
با این اوصاف، لازم است ایران روی دلیل اصلی نگرانی خود، احتمالاً امنیت ملی، تمرکز کند و بر سر آن با همسایگان به توافق برسد.
تا پسگفتار، نقل از: بنیاد فرهنگ راهبردی
۵ مهر-میزان ۱۴۰۲
