تخت رستم یکی از عجایب باستان درایبک سمنگان
شیرین نظیری
تخت رستم،دربرگیرنده دوکوه بزرگ وسرشارازهمت وهنرخارق العاده نیاکان مااست.
کوه بزرگی که تراش خورده و ازشکل هندسی هرمی به صورت یک تپه باانحنای متوازن بوجود آمده است.
نخستین پرسش ذهنی این است که درآن زمان چگونه و با چه امکان و چه تکنولوژی این کوه را به این شکل و با اندازه های دقیق ومتوازن پدید آورده اند؟
این منطقه ازنظرتاریخی وجغرافیایی موقعیت بسیار مهمی دارد و دردوره‌های گذشته و سا‌ل‌های پیش از اسلام،همواره یکی ازمراکز فرهنگی بوده و موقعیت جغرافیایی آن که در مسیر استان های بغلان و بلخ قرار دارد، اهمیت آن را بیشتر کرده است.
بر اساس تحقیق ها وکندن کاری های انجام شده به دلیل وجود دشت های هموار و حاصل‌خیز،این ساحه از روزگاران بسیار دوردرعصرحجر و ازدوران غارنشینی به بعد همواره کانون زندگی مردم منطقه بوده است.
“کارلنتن کن” باستان شناس امریکایی،پس از تحقیق و کاوش های تخت رستم گفته: “احتمال آن می‌رود که 30 تا 50 هزارسال پیش ازمیلادشکارچی‌های هندوکش وانسان‌های اولیه عصرحجردرکوه‌های این منطقه زندگی می‌کردند.
براساس تحقیق هاو حفاري های انجام شده توسط موسیه فوشه معروفترین باستان شناس و خاور شناس فرانسوی، قدمت این منطقه تاریخی به سده ی پنجم میلادی برمی‌گردد. همچنین او به این باور است که بعد از تراشیدن اتاق کوچک، کار ساخت تخت رستم به علت نامعلومی متوقف شده و به پایان نرسیده است و این وقفه به ظهور “یفتلی‌ها” نسبت داده می‌شود.
میجریان، باستان‌شناس انگلیسی اولین مسافر اروپایی بود که درباره معبد و استوپه بودایی “ایبک” در کتاب خود به نام “افغانستان شمالی” که درسال 1888، منتشر شد،از این بنای خاص به عنوان تخت رستم یاد و از واژه تخت رستم که از زبان مردم منطقه به آن رسیده است، استفاده کرد.
یوسف شاه یعقوب اوف”، رییس باستان شناسی آکادمی علوم تاجیکستان که در سال 1383 از این منطقه بازدید کرد وتحقیق و کندن کاري رادر زمینه انجام داد،او باوردارد که زرتشت به مدت ده سال درمحل تخت رستم که از نادرترین پیکره تراشی‌های دوران زرتشت است، زندگی می‌کرد.
به گفته وی، این محل مربوط به بودایی ها نبوده بلکه مربوط به زرتشت ها است که قدامت تاریخی آن نیز به سه هزارو پنجصد سال می رسد ،اما پسان ها بودایی ها ازاین محل به منظور انجام مراسم مذهبی شان استفاده کرده اند.
تخت رستم از معروفترین بناهای معماری عصر زرتشت و بودایی به شمار می‌رود که در فاصله 3 کیلومتری جنوب شهرایبک مرکز استان سمنگان موقعیت دارد.بنای موجود شکل یافته از یک تخته سنگ،مهم‌ترین ویژگی است که باعث شهرت سمنگان شده و امروز از آن با عنوان تخت رستم یاد می‌شود و درمجاورت خود معادن هم دارد.
بدون شک شکل طبیعی زمین‌های منطقه،دلیل مهمی است که باعث شده سمنگان درنظرپیروان بودا خوب بدرخشد.
همانطور که در بامیان شکل طبیعی دیوارهای کوه باعث شده است که “پیکره تراشان” بودایی معابد خود را به تقلید از مغاره‌های ماقبل تاریخ در داخل بدنه این دیوارها حفر کنند.
وقتیکه درنزدیکی تخت رستم قدم می زنید در دامنه ی کوه چند درِ ورودی را می بینید که ازمسیر آنها وارد همین راهرو می گردید.درقسمتی از دامنه کوه یک دریچه ی نیم متر در نیم متر دیده می شود. این دریچه ذخیره آب است. یعنی دراین قسمت در دل کوه سنگی، استخر “حوض” بزرگ کندن کاری شده است ومخزن ذخیره آب باران بوده است.آب مورد نیازازاین قسمت تامین می شده است.درمیانه مرکز آن یک بنای چهارضلعی دیده می شود که بنام تخت رستم یادمی شود.
براساس حکایت های ثبت شده،این جای استراحت رستم پهلوان بوده است.قسمت درون این بنا بسیار ساده است و تنها یک راهرو دارد وهمۀجذابیت آن به نمای بیرونی آن وابسته است که دربلند ترین قسمت قرارگرفته وخودنمایی می کند.
ازهمان بالا،کوهی دیگری راروبروی تان می بینیدکه در دامنه آن چندین فرو رفته گی به شکل ورودی دیده می شود که پس از ورود به هر یک از اینها، حجره ها و اتاق ها ودهلیزهای کوچک و بزرگ دیده می شوند. درمجموع اینها بازار بوده اند.
یکی از اتاق ها جای سکونت پهلوان بوده ،این اتاق شامل حمام ومهمان خانه بزرگی می باشد که با هم متصل استند. اگردرروزهای گرم سال به دیدن این منطقه بروید یک سرمای دلچسپ را در درون آن احساس می کنید و به یاد داشته باشید که همه ی این ها،دردل کوه سنگی ساخته شده است. دربخش دیگری ازاین ورودی ها، راهروی درازی است که درکناره های آن همانند کاروان سراهای قدیمی حجره ها(اتاق ها) قراردارد. درهمه ی این سراها واتاق هاپنجره هایی وجود دارد که روشنایی لازم راتامین می کند. تخت رستم تنهاهمان اثرسنگی نیست كه درعكس ديده مي شود. بلكه درجوار آن تپه ي سنگي ديگري موجود است كه درزير آن تپه صوف هاي سنگي وكندن كاري هاي عجيب وجالبي صورت گرفته كه گويا يك شهري درآن زمان بوده باشد،كه موجوديت يك چرخ آسياب ،حمام،محل عبادت، مهمانخانه،محل تجموع،اتاق ها وصوف هاي خورد وبزرگ ديگر به گمان اغلب كه جاي خريد فروش ويادكاكين باشنده گان اين صوف هاباشد،خلاصه چه ازلحاظ جهان گردی وچه ازلحاظ تحقيقي وباستان شناسي محل جالب و قابل توجه برای گردشگران داخلی و خارجی می باشد.
ضخامت استوپه سنگی تخت رستم 90 متر وبلندی آن 9 متر بوده ودربالای استوپه یک اتاق خرد به درازا و پهنای 4 مترمربع ازسنگ تراشیده که این اتاق جای گذشتن تندیس بزرگ می باشد.برحسب معمول در داخل استوپه‌ها،یادگارهایی ازقبیل سکه ها و دیگر اشیاء را قرار می‌دادند در تخت رستم نیز برای مخفی کردن این اشیاء اتاق‌های کوچکی بر فراز آن و از خود سنگ تراشیده شده است.
از آنجایی که شاهنامه فردوسی و داستان‌های آن در میان مردم این منطقه از گذشته‌های دور و تاکنون جایگاه ویژه‌ی داشته و برخی از داستان‌های شاهنامه نیز در این منطقه اتفاق افتاده است و همچنین نام سمنگان به مراتب در شاهنامه آمده است، داستان‌های گوناگونی در رابطه با تخت رستم در میان مردم از گذشته‌های دور رواج داشته است.
معروفترین داستانی که در این مورد وجود دارد، این است که وقتی “رستم” با تهمینه” دختر شاه سمنگان ازدواج کرد،برای هر یک از آنها تختی ساختند. اما رستم شبی برای خود سنگ بزرگی را تراشید و آن را به شکل تخت درآورد.
تهمینه نیز اتاق‌های سنگی برای خود تراشید و مراسم عروسی رستم و تهمینه در محلی اتفاق افتاد که تهمنیه ساخته بود.
درفاصله 200 متری شمال این استوپه به درون یک کوه پایه 8 سموچ دیگر به سایز های مختلف به شکل گنبد ودهلیز نیز تراشیده است که محل به نام تخت بانو ( یا تخت تهمینه همان دخترشاه سمنگان مثمی می باشد.)
تخت بانو شامل 2 گنبد بزرگ که هرکدام به طول وعرض 11متر وبلندی 13 متر بود ودر داخل این گنبد ها تاقچه های مختلف به منظور گذاشتن بت نیز تراشیده شده است.
درتخت بانو همچنان 2 دهلیز هرکدام به طول 30 متر بوده ودر بین هردو دهلیز سموچ های کوچک وجود دارد که به نام بازار تخت رستم یاد می شود دراصل این سموچ ها محل راه بین می باشد.
برخی ها به این باوراستند که کار تراشیدن این معبد درزمان زایش عیسا (ع) آغازشده وکار آن 2 سده ادامه یافته و پسان ها نا تکمیل باقی مانده است .
تخت رستم یادگاری قریب به 3500 سال پیش است. اکنون تنهای تنها دراسارت حوضچه هایی که در اطراف این تخت مستحکم,کنده شده تا از نفوذ دشمنان در امان باشد, قرار دارد.حالا حوضچه اطراف آن خشک,تخت آن مسکوت وجاده آن مخروبه ی بیش نیست. گرچه تخت رستم بااینکه بر فراز کوهی قرار دارد و کوه آن قابل کشت ودرخت نشانی می باشد.امابازهم تشنه وخشک ایستاده است تاقدمت وکهنه گی خودرااگر کسی به دیدارش آمد واحوالش راپرسید بگویدکه این سرزمین واینجادارای پیشینه فرهنگی ومدنیتی کهن می باشد، که از دوران زرتشتی ها و بودایی ها باقی مانده است.اما حقیقت این است که این بنای اسطوره ی حتا یک لوحه هم دراطراف خود ندارد که3۵سده پیش اینجا کی بوده است و رستم پهلوان درآنجا چه می کرده است؟
آیا احکام خود را از فراز همین تخت سنگی صادر می کرده است؟
درحال حاضر بر فرازاین تخت سنگی نشانِ ازیک تندیس هم باقیست, این تندیس ازنادر ترین پیکره تراشی‌های دوران زرتشت است.امااین تندیس متعلق به چه کسی بوده است زرتشت یا بودا؟
بر اساس برخی گزارش‌ها،درسال‌های پسین، آسیب‌های جدی بر این تخت سنگی وارد شده است.این سنگ، به علت نداشتن دیواره و موقعیت آن در کنار جاده که محل عبور مسافران و موتر‌های زیادی است، باعث فرسوده گی شده است.
درحقیقت تخت رستم يكي ازعجايب تاريخي بوده كه متاسفانه درهمه ی ادوار تاريخي حكومات وقت هيچگونه توجهي به اين آثارتاريخي مهم وارزشمند مبذول ننموده اند.
در پایان دیدن این بنارابه تک تک دوستان مشوره می دهم و از وزارت اطلاعات و فرهنگ صمیمانه تقاضامی نمایم که این اثر ارزشمند را ثبت میراث های جهانی یونسکو نموده و دربازسازی این شهرک قدیمی گام های عملی بردارند.
کليه ی حقوق براساس قوانين کپی رايت محفوظ و متعلق به نویسنده (شیرین نظیری)می باشد.
